Społeczne skutki migracji – jak sprostać wyzwaniom związanym z przyjmowaniem i integracją uchodźców z Ukrainy

W niniejszym raporcie skupiono się na wyzwaniach stojących przed państwami członkowskimi UE i Norwegią przy przyjmowaniu i integracji uchodźców, którzy uciekli z Ukrainy po inwazji Rosji w lutym 2022 r. Przyjrzano się integracji uchodźców na rynku pracy pod kątem istniejących barier i zanalizowano ich dostęp do usług publicznych oraz ich doświadczenia związane z usługami publicznymi, które mają kluczowe znaczenie dla włączenia społecznego. Głównym celem niniejszego raportu jest zbadanie, w jaki sposób różne obszary integracji są ze sobą powiązane – warunki mieszkaniowe, stan zdrowia (w tym zdrowie psychiczne) oraz dostęp do opieki nad dziećmi, edukacji i pomocy społecznej mogą mieć duży wpływ na perspektywy zatrudnienia i integrację społeczną, z kolei posiadanie pracy może prowadzić do większej integracji społecznej. W niniejszym raporcie przeanalizowano nie tylko środki wsparcia wprowadzone w celu zachęcenia uchodźców do integracji na rynku pracy, ale także sposób, w jaki państwa członkowskie i Norwegia ułatwiają im dostęp do kluczowych usług publicznych.

W raporcie wykorzystano informacje, które Eurofound uzyskał od państw członkowskich i Norwegii, oraz uwzględniono zdarzenia mające miejsce do połowy 2023 r.

Kontekst polityki

W następstwie masowego napływu uchodźców z Ukrainy Unia Europejska uruchomiła dyrektywę w sprawie tymczasowej ochrony, przyznając natychmiastową tymczasową ochronę osobom przesiedlonym z Ukrainy. We wrześniu 2023 r. tymczasową ochroną w UE było objętych 4,2 mln osób. Ten napływ osób pod wieloma względami różni się od napływu osób ubiegających się o azyl, które przybyły do UE w 2015 roku. Na przykład: przybyły głównie kobiety i dzieci, większość dorosłych ma wyższe wykształcenie, uchodźcy mówią głównie po ukraińsku lub rosyjsku, które są zbliżone do kilku języków krajów przyjmujących, a duża ukraińska diaspora już mieszka w Europie. Niemniej jednak wraz z napływem tych uchodźców pojawiły się nowe wyzwania, zwłaszcza w krajach o mniejszym doświadczeniu w przyjmowaniu uchodźców.

Dzięki dyrektywie w sprawie tymczasowej ochrony Unia Europejska oferuje zharmonizowane ramy prawne, pomagające zapewnić dostęp do zatrudnienia i kluczowych usług publicznych. Stosowanie dyrektywy przedłużono o kolejny rok, do marca 2025 r. Aby ułatwić wdrożenie dyrektywy, UE odgrywa aktywną rolę koordynującą, wydając zalecenia, wytyczne dotyczące określonych obszarów, zapewniając możliwości wymiany dobrych praktyk i wsparcie finansowe. Dzięki tym narzędziom UE pomaga w różnych obszarach objętych niniejszym raportem. Ponadto państwa członkowskie samodzielnie podejmowały znaczące wysiłki. Do połowy 2023 r. wykorzystały unijne środki w wysokości 17 mld EUR. Aby zmniejszyć niepewność spowodowaną wojną i poprawić perspektywy Ukrainy, przyznano jej status kraju kandydującego do UE.

Kluczowe ustalenia

• Ogólnie integracja ukraińskich uchodźców na rynku pracy wydaje się udana, ponieważ ich wskaźnik zatrudnienia jest wysoki, zwłaszcza w porównaniu z innymi grupami uchodźców. Wskaźnik ten waha się od ponad 10% do znacznie powyżej 40% w niektórych krajach (osiągając nawet 50% lub więcej). Ten wskaźnik zatrudnienia prawdopodobnie nadal będzie rosnąć.

• Jednakże, podobnie jak w przypadku innych grup uchodźców istnieje kilka barier utrudniających ich integrację na rynku pracy (bariera językowa, brak informacji, brak sieci społecznej). Istotną przeszkodą jest też brak dostępu do opieki nad dziećmi, co znajduje odzwierciedlenie w niskich wskaźnikach skolaryzacji (od 42% do 71%), zwłaszcza biorąc pod uwagę, że wśród ukraińskich uchodźców przeważają kobiety z dziećmi.

• Wprowadzono wiele innowacyjnych środków, aby zaradzić tym problemom (np. zniesienie niektórych ograniczeń w dostępie do opieki nad dziećmi, złagodzenie rygorystycznych wymogów językowych w niektórych zawodach, uproszczenie i przyspieszenie procesów uznawania kwalifikacji, czy dostosowanie kursów językowych do indywidualnych potrzeb).

• Ważnym powodem, dla którego pracodawcy zatrudniają ukraińskich uchodźców, wydaje się być niedobór siły roboczej. Inicjatywy podejmowane przez organizacje pracodawców oraz indywidualnych pracodawców i firmy także pomagają w zatrudnianiu uchodźców. Publiczne służby zatrudnienia również odgrywają aktywną rolę w docieraniu do pracodawców, aby zapewnić uchodźcom pracę.

• Wielu Ukraińców pracuje, jednak większość jak dotąd nie była w stanie znaleźć stabilnego zatrudnienia. Nadal przeważają prace tymczasowe lub okazjonalne, a w przypadku większości stanowisk pracy ukraińscy uchodźcy mają zbyt wysokie kwalifikacje. Dochody osiągane przez wielu uchodźców nie są zatem na stabilnym poziomie, co prowadzi do uzależnienia od pomocy społecznej.

• Świadczenia i usługi głównego nurtu niekoniecznie zostały dostosowane do specjalnych potrzeb uchodźców. Na przykład gotowość do podjęcia pracy jako warunek kwalifikujący do świadczeń może nie być odpowiednia, gdy uchodźcy nie są odpowiednio przygotowani do wejścia na rynek pracy. Ponadto ze względu na niedostosowanie świadczeń do potrzeb osób je pobierających, osoby przesiedlone mogą utracić prawa do rzeczy, których nadal potrzebują nawet po znalezieniu pracy (z powodu niestabilności dochodu lub sytuacji mieszkaniowej).

• Populacja ukraińskich uchodźców ma określone potrzeby, którymi należy się zająć w przyjmujących państwach członkowskich i Norwegii. Należą do nich integracja ze społecznościami lokalnymi (np. poprzez zajęcia pozalekcyjne dla dzieci) i dostęp do podstawowych usług (np. transportu). Potrzeby te tylko do pewnego stopnia są zaspokajane przez służby publiczne. Organizacje pozarządowe aktywnie reagują na te potrzeby, jednak ich zasięg i ciągłość trwania mogą okazać się niewystarczające.

• W większości państw członkowskich usługi publiczne doświadczają długoterminowych trudności, co skutkuje niestabilnymi warunkami mieszkaniowymi (częściowo z powodu istniejących wcześniej problemów mieszkaniowych), niedostępnością placówek opieki nad dziećmi, brakiem miejsc w szkołach i trudnościami w dostępie do opieki zdrowotnej.

Wskazówki dotyczące polityki

• Bezprecedensowo duży napływ uchodźców ukraińskich pogłębił istniejące wcześniej problemy z usługami publicznymi w niektórych krajach. Planowanych jest wiele inicjatyw mających sprostać tym wyzwaniom, ale mogą one okazać się nieodpowiednie dla ukraińskich uchodźców, którzy potrzebują konkretnego i ukierunkowanego wsparcia. Potrzebne są długoterminowe i przystępne cenowo rozwiązania mieszkaniowe, aby zapewnić stabilność, ciągłość edukacji dzieci i młodzieży, ułatwić integrację uchodźców w lokalnych systemach szkolnych i lokalnych społecznościach oraz poprawić możliwości bardziej stabilnego zatrudnienia dla dorosłych.

• Konieczne są bardziej systematyczne wysiłki w celu skoordynowania ogólnych świadczeń socjalnych i dostosowania środków wsparcia do najczęstszych i nowo pojawiających się potrzeb ukraińskich uchodźców. Koordynację działań różnych służb publicznych można poprawić. Niektóre państwa członkowskie zaczęły w tym celu tworzyć specjalne stanowiska lub agencje, jednak jak dotąd ich zakres działań i zdolności są ograniczone.

• Obecne inicjatywy są często krótkoterminowe i rozproszone ze względu na niestabilne finansowanie organizacji pozarządowych odpowiadających za te inicjatywy. Organizacje międzynarodowe, zwłaszcza w państwach, które mają niewielkie doświadczenie w przyjmowaniu uchodźców (oraz w przyznawaniu finansowania na ich przyjęcie), wniosły znaczącą pomoc. Pytanie brzmi jednak, w jaki sposób jest to trwałe rozwiązanie i w jakim stopniu rządy (i władze lokalne) mogą kontynuować te działania i włączyć je do swoich systemów. Jeśli chodzi o finansowanie, niezbędne mogą okazać się pewne zmiany w planowaniu funduszy unijnych, z należytym uwzględnieniem skuteczności i wydajności ich wydatkowania.

• Oceniając skuteczność ogólnych działań w zakresie ochrony socjalnej w celu skutecznej integracji ukraińskiej populacji uchodźców, należy wziąć pod uwagę ich adekwatność i powiązania ze środkami mieszkaniowymi, aby rozwiązać kwestię niestabilnego dochodu (np. poprzez programy minimalnego dochodu zapewniające dostęp do odpowiednich usług publicznych). Należy nadal monitorować spójność i adekwatność wsparcia dochodów, aby wskazać, gdzie istnieje potrzeba dostosowania i aktualizacji środków wsparcia, gdy sytuacja uchodźców ulegnie zmianie (ponieważ na przykład nie są już uprawnieni do niektórych rodzajów wsparcia po uzyskaniu zatrudnienia).