Εργατικές κινητοποιήσεις και διαφορές στην Ελλάδα

Το δικαίωμα απεργίας προστατεύεται από το ελληνικό Σύνταγμα (άρθρο 23 παράγραφος 1). Νόμιμη απεργία μπορούν να προκηρύξουν μόνο οι «νομίμως» συνδικαλιστικές οργανώσεις. Σύμφωνα με το Ν. 1264/1982, ένα πρωτοβάθμιο σωματείο μπορεί να κηρύξει απεργία μόνο με απόφαση της γενικής του συνέλευσης. Σύμφωνα με νέο νόμο (Ν. 4808/2021, άρθρο 86), ο οποίος τροποποίησε τον προηγούμενο νόμο (Ν. 4152/2018), η απόφαση προκήρυξης απεργίας σε εταιρεία/εργοστάσιο απαιτεί φυσική ή εξ αποστάσεως ψήφο από το 50% των «οικονομικά τακτοποιημένων μελών του σωματείου» (δηλαδή εκείνων που έχουν καταβάλει συνδρομές μελών). Ωστόσο, για σύντομες στάσεις λίγων ωρών, οι οποίες δεν μπορούν να επαναληφθούν συχνότερα από μία φορά την εβδομάδα, αρκεί μια απόφαση του εκτελεστικού συμβουλίου της ένωσης, εκτός εάν ο κανονισμός λειτουργίας της ορίζει διαφορετικά.

Ο νόμος 1264/1982 προέβλεπε ότι στην περίπτωση των δευτεροβάθμιων σωματείων (ομοσπονδιών) και της συνομοσπονδίας (ΓΣΕΕ), προκήρυξη απεργίας με απόφαση του διοικητικού συμβουλίου τους, εκτός αν ο κανονισμός λειτουργίας τους ορίζει διαφορετικά. Υπάρχει υποχρέωση προειδοποίησης τουλάχιστον 24 ωρών από τον εργοδότη για την πρόθεση απεργίας και τα αιτήματα. Όσον αφορά τις επιχειρήσεις δημόσιας υπηρεσίας και κοινής ωφέλειας, απαιτείται προειδοποίηση τεσσάρων ημερών. Η συνδικαλιστική οργάνωση που κηρύσσει απεργία πρέπει να διασφαλίζει ότι, καθ' όλη τη διάρκεια της απεργίας, το προσωπικό έκτακτης ανάγκης παραμένει διαθέσιμο σε επαρκή αριθμό ώστε να εγγυάται την ασφάλεια των εγκαταστάσεων και του εξοπλισμού και να προλαμβάνει καταστροφές ή ατυχήματα. Η πρόσληψη απεργοσπαστών δεν επιτρέπεται κατά τη διάρκεια απεργίας, ενώ η ανταπεργία απαγορεύεται ρητά από το νόμο.

Ένας νέος νόμος (Ν. 4808/2021) κατέστησε αυστηρότερο το πλαίσιο στο οποίο μπορεί να εφαρμοστεί μια απεργία. Αναφέρει τα εξής.

• Ο εργοδότης πρέπει να ειδοποιείται τουλάχιστον 24 ώρες πριν από την εμφάνιση ακόμη και σύντομων στάσεων εργασίας.

• Οι δημόσιες επιχειρήσεις ή οι επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας δεν μπορούν να πραγματοποιήσουν απεργία πριν από την παρέλευση τουλάχιστον τεσσάρων ημερών από την κοινοποίηση των αιτημάτων τους. Η γνωστοποίηση αυτή πρέπει να γίνεται με έγγραφο που υποβάλλεται από δικαστικό επιμελητή στον εργοδότη, στο αρμόδιο υπουργείο και στο Υπουργείο Εργασίας. Επιπλέον, πριν από την απεργία ή μια σύντομη στάση εργασίας, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις πρέπει να υποβάλουν αίτημα στον ΟΜΕΔ για δημόσιο διάλογο. Κατά τη διάρκεια της δημόσιας συζήτησης αναστέλλεται η άσκηση του δικαιώματος απεργίας και απαγορεύεται η άσκηση αγωγής ενώπιον των αρμόδιων δικαστηρίων για θέματα σχετικά με την εν λόγω απεργία.

• Οι συνδικαλιστικές οργανώσεις που κηρύσσουν απεργία πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους το απαραίτητο προσωπικό ασφαλείας κατά τη διάρκεια της απεργίας για την ασφάλεια των εγκαταστάσεων της επιχείρησης και την πρόληψη καταστροφών και ατυχημάτων.

• Εκτός από το προσωπικό ασφαλείας, υπάρχει υποχρέωση, ιδίως για τις δημόσιες επιχειρήσεις ή τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, να παρέχουν το ελάχιστο εγγυημένο προσωπικό υπηρεσιών για την αντιμετώπιση των βασικών αναγκών της κοινωνίας στο σύνολό της κατά τη διάρκεια της απεργίας, που ορίζεται ως τουλάχιστον το ένα τρίτο της υπηρεσίας που παρέχεται κανονικά. Ως εκ τούτου, το ποσοστό του ελάχιστου εγγυημένου υπηρετικού προσωπικού (δηλαδή του προσωπικού ασφαλείας και, όπου απαιτείται, του ελάχιστου εγγυημένου προσωπικού εξυπηρέτησης) συμφωνείται μεταξύ της πλέον αντιπροσωπευτικής συνδικαλιστικής οργάνωσης της επιχείρησης και του εργοδότη και κοινοποιείται στο Υπουργείο Εργασίας έως τις 25 Νοεμβρίου κάθε έτους.

Εάν κάτι από τα παραπάνω δεν συμβαίνει, η απεργία κηρύσσεται παράνομη.

Άλλες μορφές συνδικαλιστικής δράσης εκτός του νομικού πλαισίου, όπως μπλοκαρίσματα και ανεπίσημες απεργίες, είναι παράνομες.

Σύμφωνα με πρόσφατο νόμο (Ν. 4325/2015), η «πολιτική στράτευση απεργών» (η υποχρέωση τερματισμού της απεργίας και παροχής υποχρεωτικής εργασίας ή υπηρεσιών) απαγορεύεται γενικά και επιτρέπεται μόνο και αυστηρά σε περίπτωση πολέμου, εθνικής άμυνας ή φυσικής καταστροφής ή όταν απειλείται η δημόσια υγεία.

Οι πιο σημαντικοί/συχνοί τύποι απεργιών στην Ελλάδα είναι:

• γενικές απεργίες (Γενική απεργία), οι οποίες προκηρύσσονται από τη συνομοσπονδία (ΓΣΕΕ) σε όλους τους τομείς της οικονομίας· όλοι οι εργαζόμενοι έχουν δικαίωμα στάσης εργασίας και αυτό το είδος απεργίας παίρνει συνήθως τη μορφή 24ωρης απεργίας

• Στάσεις εργασίας, οι οποίες προκηρύσσονται από τη συνδικαλιστική οργάνωση στο κατάλληλο επίπεδο (εθνικό, κλαδικό/επαγγελματικό ή εταιρικό) για λιγότερες ώρες από μια πλήρη εργάσιμη ημέρα

• απεργίες (κλαδική απεργία), οι οποίες προκηρύσσονται από κλαδική ομοσπονδία ή κλαδικό/επαγγελματικό πρωτοβάθμιο σωματείο κατά του εργοδότη ή κατά της κυβέρνησης στην περίπτωση συνδικαλιστικών οργανώσεων του δημόσιου τομέα

Άλλες απεργιακές κινητοποιήσεις περιλαμβάνουν συγκεντρώσεις, πορείες, απόσυρση εργασίας, πικετοφορίες και διαδηλώσεις.

Εξελίξεις στις απεργιακές κινητοποιήσεις, 2012–2021

Πηγή: ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, 2022

Μηχανισμοί επίλυσης διαφορών

Μηχανισμοί συλλογικής επίλυσης διαφορών

Οι μηχανισμοί συλλογικής επίλυσης διαφορών στην Ελλάδα είναι οι εξής.

• Συνδιαλλαγή (Ν. 4808/2021): Ο μηχανισμός διεξάγεται υπό την εποπτεία του ΟΜΕΔ. Η διαδικασία συνδιαλλαγής εξετάζει συλλογικές διαφορές σχετικά με την εφαρμογή της εργατικής νομοθεσίας στους χώρους εργασίας, την εφαρμογή των συλλογικών συμβάσεων και θέματα που δεν καλύπτονται από συλλογικές συμβάσεις. Ο συμβιβασμός είναι εθελοντικός και διαφέρει από τους μηχανισμούς διαμεσολάβησης και διαιτησίας.

• Διαμεσολάβηση (Ν. 1876/1990, 3899/2010, 4046/2012, 4303/2014 και 4549/2018): Ο μηχανισμός λειτουργεί υπό την εποπτεία του ΟΜΕΔ και ξεκινά μετά την αποτυχία των διαπραγματεύσεων για τη σύναψη συλλογικής σύμβασης. Η διαδικασία διαμεσολάβησης μπορεί να ζητηθεί από οποιοδήποτε μέρος μονομερώς ή από κοινού. Η διαμεσολάβηση διεξάγεται από ανεξάρτητο διαμεσολαβητή, ο οποίος βοηθά τα μέρη να καταλήξουν σε συμφωνία. Στο τέλος της διαδικασίας, ο διαμεσολαβητής έχει το δικαίωμα να υποβάλει πρόταση επίλυσης, εκτός εάν τα μέρη συμφωνήσουν να προχωρήσουν στη συλλογική σύμβαση.

• Διαιτησία (Ν. 1876/1990, 3899/2010, 4046/2012, 4303/2014 και 4549/2018): Ο μηχανισμός λαμβάνει χώρα υπό την εποπτεία του ΟΜΕΔ και ξεκινά σε οποιοδήποτε στάδιο των διαπραγματεύσεων εφόσον η διαιτησία συμφωνηθεί μεταξύ των μερών (εργοδοτών και συνδικαλιστικών οργανώσεων) ή μονομερώς στις ακόλουθες περιπτώσεις: από οποιοδήποτε μέρος, όταν το άλλο μέρος έχει αρνηθεί τη διαμεσολάβηση, ή όταν η πρόταση του διαμεσολαβητή έχει γίνει δεκτή από το ένα μέρος και έχει απορριφθεί από το άλλο μέρος. Η διαιτησία διεξάγεται από ανεξάρτητο πρόσωπο (διαιτητή) ή από τριμελή Επιτροπή Διαιτητών. Η απόφαση είναι εξίσου δεσμευτική με τη συλλογική σύμβαση.

• Αναθεώρηση του συστήματος διαιτησίας (Ν. 4635/2019): Ο νόμος αυτός ανέτρεψε πλήρως την προηγούμενη νομοθεσία σχετικά με το δικαίωμα μονομερούς προσφυγής στη διαιτησία. Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, μονομερής διαιτησία μπορεί να λάβει χώρα μόνο ως έσχατη λύση για την επίλυση συλλογικών εργατικών διαφορών και αποκλειστικά στις ακόλουθες περιπτώσεις: εάν η συλλογική διαφορά αφορά εταιρείες/επιχειρήσεις κοινωνικού ή δημοσίου συμφέροντος, η λειτουργία των οποίων είναι ζωτικής σημασίας για τις βασικές ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, ή εάν η συλλογική διαφορά αφορά τη σύναψη συλλογικής σύμβασης και οι διαπραγματεύσεις μεταξύ των μερών αποτύχουν οριστικά, αλλά απαιτείται συμφωνία για το γενικό κοινωνικό ή δημόσιο συμφέρον σε σχέση με τη λειτουργία της ελληνικής οικονομίας.

Ατομικοί μηχανισμοί επίλυσης διαφορών

Οι επιμέρους μηχανισμοί επίλυσης διαφορών στην Ελλάδα περιγράφονται στην παρούσα ενότητα.

Ο ν. 4808/2021 (άρθρο 122) κατάργησε τη διαδικασία συνδιαλλαγής, η οποία προβλεπόταν στον ν. 3996/2011, και θέσπισε νέους κανόνες για τη διαδικασία επίλυσης εργατικών διαφορών.

• Συνδιαλλαγή: Ο νόμος 4808/2021 (άρθρο 98), ο οποίος τροποποίησε τον νόμο 3996/2011, προβλέπει ότι ο μηχανισμός λειτουργεί υπό την εποπτεία του ΟΜΕΔ για την επίλυση συλλογικών διαφορών ή ατομικών διαφορών συλλογικού ενδιαφέροντος, μεταξύ εργοδοτικής οργάνωσης ή μεμονωμένου εργοδότη και συνδικαλιστικής οργάνωσης ή εκπροσώπων εργαζομένων. Έχει εθελοντικό χαρακτήρα. Στο τέλος της διαδικασίας συνδιαλλαγής, ο συμφιλιωτής μπορεί να κάνει εισηγήσεις και το πρόβλημα καταγράφεται σε πρακτικά, στα οποία αναφέρεται εάν υπάρχει συμφωνία ή διαφωνία μεταξύ των μερών. Πριν από τον Ν. 4808/2021, η διαδικασία συνδιαλλαγής ήταν αρμοδιότητα του ΣΕΠΕ.

• Επίλυση εργατικών διαφορών: Ο νόμος 4808/2021 (άρθρο 122), με τον οποίο τροποποιήθηκε ο νόμος 3996/2011, προβλέπει ότι ο μηχανισμός λειτουργεί υπό την εποπτεία του ΣΕΠΕ. Εργατική διαφορά θεωρείται κάθε είδους διαφωνία μεταξύ εργαζομένου ή ομάδας εργαζομένων και εργοδότη που προκύπτει από τη σχέση εργασίας σχετικά με την εφαρμογή και επιβολή διατάξεων του εργατικού δικαίου. Για την επίλυση εργατικών διαφορών, ο εργοδότης και οι οικείοι εργαζόμενοι ή συνδικαλιστικές οργανώσεις έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν την παρέμβαση του Επιθεωρητή Εργασιακών Σχέσεων (Επιθεωρητής Εργασιακών Σχέσεών του). Κατά τη συζήτηση εργατικών διαφορών, τα μέρη μπορούν να εκπροσωπούνται αυτοπροσώπως ή από νόμιμο εκπρόσωπο ή άλλο εξουσιοδοτημένο πρόσωπο. Μετά τη συζήτηση, το πρόβλημα καταγράφεται σε πρακτικά και υπογράφεται από τα μέρη και τον Επιθεωρητή Εργασιακών Σχέσεων, ο οποίος καλείται να εκφράσει γνώμη επί της διαφοράς. Παράλληλα, ο Επιθεωρητής Εργασιακών Σχέσεων μπορεί να επιβάλει οποιαδήποτε από τις διοικητικές κυρώσεις που προβλέπει ο νόμος μετά την παροχή έγγραφων εξηγήσεων. Εάν οι παραβιάσεις της εργατικής νομοθεσίας συνιστούν ποινικά αδικήματα, ο Επιθεωρητής Εργασιακών Σχέσεων μπορεί να μηνύσει ή να υποβάλει καταγγελία στον αρμόδιο εισαγγελέα.

Χρήση μηχανισμών επίλυσης διαφορών, 2012–2019

Πηγές: ΣΕΠΕ, 2014 (στοιχεία για το 2012 και το 2013)· στοιχεία για την περίοδο 2014–2019 που έλαβε ο ΣΕΠΕ μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και συνεντεύξεων