Συλλογικές διαπραγματεύσεις στην Ιταλία

Οι συλλογικές συμβάσεις δεν έχουν erga omnes στην Ιταλία: δεν είναι νομικά δεσμευτικές για όλους τους εργαζομένους του τομέα. Είναι δεσμευτικές μόνο για τους εργοδότες που ανήκουν στις οργανώσεις που τις έχουν υπογράψει ή που επιλέγουν να τις υιοθετήσουν και να τις εφαρμόσουν. Διαφορετικά, η εφαρμογή των συλλογικών συμβάσεων είναι προαιρετική για τον εργοδότη, ο οποίος επιλέγει ποια συμφωνία θα εφαρμόσει.

Οι NCBA συνάπτονται για ολόκληρη την ιταλική επικράτεια και ΕΦΑΡΜΟΖΟΝΤΑΙ σε όλους τους εργαζομένους του ίδιου τομέα (σε κεντρικό επίπεδο). Σε αυτό το επίπεδο, καθορίζονται οι κύριες πτυχές των εργασιακών σχέσεων, όπως ο κατώτατος μισθός, ο χρόνος εργασίας, η ταξινόμηση των επαγγελμάτων και οι συνθήκες εργασίας.

Ορισμένες ειδικές πτυχές της εργασίας, όπως τα συστήματα αμοιβών κινήτρων, οι πριμοδοτήσεις απόδοσης, τα πρότυπα παραγωγικότητας και οι ειδικοί τύποι αποζημιώσεων, ρυθμίζονται στις DCBA. Η νομοθεσία των τελευταίων ετών εισήγαγε κίνητρα για την ενθάρρυνση της διάδοσης τόσο των συστημάτων που συνδέονται με τις επιδόσεις στον χώρο εργασίας όσο και των συστημάτων κοινωνικής πρόνοιας των επιχειρήσεων, ώστε να αυξηθεί ο αριθμός των δικαιούχων μεταξύ των εργαζομένων και να επεκταθούν τα μπόνους παραγωγικότητας.

Οι ΕΑΑ μπορεί να είναι διατομεακές, τομεακές ή να σχετίζονται με συγκεκριμένα επαγγέλματα σε έναν ή περισσότερους τομείς, ανάλογα με το επίπεδο των διαπραγματεύσεων που διεξάγουν οι κοινωνικοί εταίροι.

Οι DCBA πραγματοποιούνται κυρίως σε επίπεδο επιχείρησης/χώρου εργασίας, στον ιδιωτικό τομέα της μεταποίησης και των υπηρεσιών, καθώς και στον τομέα της δημόσιας διοίκησης. Ωστόσο, σε ορισμένους τομείς συνάπτονται αποκεντρωμένες συμφωνίες σε εδαφικό επίπεδο. Για παράδειγμα, στον κατασκευαστικό τομέα οι DCBA συνάπτονται σε επαρχιακό επίπεδο, και το ίδιο ισχύει για τη γεωργία και τον τουρισμό· στον τομέα της βιοτεχνίας, οι DCBA αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης σε περιφερειακό επίπεδο.

Κάλυψη των εργαζομένων από συλλογικές μισθολογικές διαπραγματεύσεις

Σημειώσεις: * Το ποσοστό δηλώνει την κάλυψη των NCBA που έχουν υπογραφεί από τις CGIL, CISL και UIL. ** Ποσοστό εργαζομένων που εργάζονται σε τοπικές μονάδες όπου άνω του 50% των εργαζομένων καλύπτονται από συλλογική σύμβαση αμοιβής έναντι του συνολικού αριθμού εργαζομένων που συμμετείχαν στην έρευνα.

Πηγές: Eurofound, Έρευνα για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις 2013/2019 (συμπεριλαμβανομένων εταιρειών του ιδιωτικού τομέα με εγκαταστάσεις με περισσότερους από 10 υπαλλήλους (κωδικοί ονοματολογίας οικονομικών δραστηριοτήτων B–S), με δυνατότητα πολλαπλών απαντήσεων)· Eurostat [earn_ses10_01], [earn_ses14_01], [earn_ses18_01] (συμπεριλαμβανομένων των εταιρειών που απασχολούν περισσότερους από 10 εργαζομένους (κωδικοί ονοματολογίας οικονομικών δραστηριοτήτων B–S, εξαιρουμένου του O), με μία μόνο απάντηση για κάθε τοπική μονάδα)· CNEL (2022); ΟΟΣΑ και AIAS (2021).

Επίπεδα διαπραγμάτευσης

Το σημαντικότερο επίπεδο συλλογικών διαπραγματεύσεων για τον καθορισμό των μισθών στην Ιταλία είναι το τομεακό επίπεδο. Οι ιταλικές NCBA για κάθε οικονομικό τομέα περιέχουν διατάξεις αφιερωμένες στους κατώτατους μισθούς. Σε αυτούς περιλαμβάνονται πίνακες διαρθρωμένοι με βάση κατώτατα όρια μισθού που σχετίζονται με τα καθήκοντα των εργαζομένων σε κάθε επίπεδο. Η μέγιστη διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, ανάλογα με τον τομέα και το είδος της ασκούμενης δραστηριότητας, ορίζεται επίσης στις ΕθνΚΤ.

Ωστόσο, η ρύθμιση ορισμένων πτυχών της διάρθρωσης των αποδοχών και της διαχείρισης του χρόνου εργασίας, όπως τα προγράμματα κινήτρων, οι πρόσθετες παροχές, η εξ αποστάσεως εργασία και η αμοιβή των υπερωριών, ανατίθεται σε αποκεντρωμένες συμφωνίες.

Επίπεδα συλλογικών διαπραγματεύσεων, 2022

Σημειώσεις: Το ιταλικό διασυνομοσπονδιακό επίπεδο (livello interconfederale) δεν αφορά τις ατομικές σχέσεις εργασίας, αλλά καθορίζει τους κανόνες που διέπουν τις συλλογικές διαπραγματεύσεις και καλύπτει ορισμένα γενικά θέματα, όπως η μαθητεία. Προβλέπει τους κανόνες για τον συντονισμό του επιπέδου των κλαδικών διαπραγματεύσεων με τα αποκεντρωμένα επίπεδα διαπραγματεύσεων και θεσπίζει τα γενικά κριτήρια αναφοράς για τις μισθολογικές διαπραγματεύσεις, συμπεριλαμβανομένης της προστασίας της αγοραστικής δύναμης των μισθών.

Άρθρωση

Σύμφωνα με την TU 2014, οι DCBA θα πρέπει να αφορούν μόνο τα ζητήματα που τους ανατίθενται από τις ΕΑΑ ή από τον νόμο. Τα βασικά δικαιώματα και τα επίπεδα κατώτατου μισθού καθορίζονται σε εθνικό/τομεακό επίπεδο, ενώ οι DCBA αποσκοπούν στην προσαρμογή των γενικών όρων σε συγκεκριμένα πλαίσια, σύμφωνα με τις υποχρεωτικές διατάξεις που ορίζονται σε εθνικό/τομεακό επίπεδο ή από τον νόμο.

Οι ΕΑΑ ανανεώνονται γενικά κάθε τρία χρόνια. Οι DCBA έχουν μεταβλητή διάρκεια, αλλά οι ανανεώσεις τείνουν να ακολουθούν το χρονοδιάγραμμα των ΕθνΚΤ, αποφεύγοντας την αλληλεπικάλυψη των διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, οι συμφωνίες σχετικά με τα πρότυπα παραγωγικότητας και τις πριμοδοτήσεις παραγωγικότητας τείνουν να ανανεώνονται κάθε χρόνο, τουλάχιστον για την αναθεώρηση των μεταβλητών στόχων.

Βάσει της TU 2014, προκειμένου να αποφευχθεί η υπερβολική παράταση των γύρων διαπραγματεύσεων, οι κοινωνικοί εταίροι συμφώνησαν ότι οι προτάσεις ανανέωσης πρέπει να υποβληθούν έξι μήνες πριν από τη λήξη μιας ΕΑΕΑ.

Σε περίπτωση καθυστέρησης στην ανανέωση της NCBA, οι ρήτρες της είναι εξαιρετικά ενεργές – δηλαδή παραμένουν σε ισχύ μέχρι την επόμενη ανανέωση. Η κατάσταση αυτή δεν είναι ασυνήθιστη στην Ιταλία, ιδίως όσον αφορά τις ΕΑΑ που σχετίζονται με πιο κατακερματισμένους οικονομικούς τομείς.

Στο ιταλικό σύστημα διαπραγματεύσεων υπάρχουν οριζόντιοι και κάθετοι μηχανισμοί συντονισμού: οι NCBA ρυθμίζουν τους μισθούς σύμφωνα με τις διατάξεις της διασυνομοσπονδιακής συμφωνίας-πλαισίου του 2009 για τη μεταρρύθμιση των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Η συμφωνία παρέχει ένα πλαίσιο αναφοράς για τις τομεακές ανανεώσεις προκειμένου να ληφθούν υπόψη οι προβολές για τον πληθωρισμό, με στόχο τη διασφάλιση της διατήρησης της αγοραστικής δύναμης (οριζόντιος συντονισμός). Επιπλέον, η συμφωνία προβλέπει την εισαγωγή ρητρών ανοίγματος στις τομεακές συμφωνίες, τις οποίες θα πρέπει να διαχειρίζονται τα εθνικά διαπραγματευτικά μέρη (κάθετος συντονισμός).

Η ισχύς των ιταλικών συλλογικών συμβάσεων δεν επεκτείνεται διά νόμου. Οι εργοδότες μπορούν να εφαρμόζουν συλλογική σύμβαση στους εργαζομένους τους, ακόμη και αν δεν είναι μέλη εργοδοτικής οργάνωσης που την υπέγραψε. Οι οργανώσεις εργοδοτών και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις μπορούν να υπογράψουν συλλογική σύμβαση ακόμη και αν δεν την έχουν διαπραγματευτεί (μπορούν να το πράξουν «ακολουθώντας» την).

Οι NCBA προβλέπουν κατώτατο μισθό για τους εργαζόμενους στον τομέα στον οποίο εφαρμόζονται. Ωστόσο, οι NCBA εφαρμόζονται στους εργαζομένους μόνο εάν το αποφασίσει ο εργοδότης.

Το άρθρο 36 του ιταλικού Συντάγματος ορίζει ότι οι εργαζόμενοι δικαιούνται αμοιβή ανάλογη με την ποιότητα και την ποσότητα της εργασίας τους (αρχή της αναλογικότητας) και, σε κάθε περίπτωση, να εξασφαλίζουν στους ίδιους και τις οικογένειές τους αξιοπρεπή διαβίωση (αρχή της επάρκειας). Σύμφωνα με το άρθρο 2099 παράγραφος 2 του Αστικού Κώδικα, ελλείψει συμφωνίας μεταξύ των μερών, η αμοιβή καθορίζεται από δικαστή. Ελλείψει περαιτέρω ειδικής νομοθεσίας για τους κατώτατους μισθούς, η συνταγματική αρχή εφαρμόζεται από τη «νομολογία περί επαρκών μισθών», βάσει του συνδυασμού του άρθρου 36 παράγραφος 1 του Συντάγματος και του άρθρου 2099 παράγραφος 2 του Αστικού Κώδικα. Ειδικότερα, το Ανώτατο Δικαστήριο της Ιταλίας (Corte di Cassazione) ορίζει ότι μόνο οι κατώτατοι μισθοί που καθορίζονται στις ΕΑΒΑ που υπογράφονται από τους πλέον αντιπροσωπευτικούς κοινωνικούς εταίρους πληρούν τις απαιτήσεις που περιγράφονται στο Σύνταγμα. Ως εκ τούτου, οι μισθολογικές διατάξεις που περιέχονται στις NCBA αντιπροσωπεύουν τα κριτήρια για την αξιολόγηση των μισθών που καθορίζονται σε μεμονωμένες συμβάσεις. Κατά συνέπεια, οι εργαζόμενοι μπορούν να ενάγουν τους εργοδότες τους στα εργατοδικεία προκειμένου να κερδίσουν μισθούς σύμφωνα με τις παραμέτρους που καθορίζουν οι ΕθνΚΤ. Πρόκειται για έναν μηχανισμό νομολογίας για την υπεράσπιση των μισθολογικών συνθηκών, ιδίως για τους εργαζόμενους σε τομείς αδύναμους από τα συνδικάτα.

Κατ' αρχήν, ο νόμος ορίζει αρχές που δεν μπορούν να παρεκκλίνουν. Οι ΕΑΑ συμπληρώνουν τις αρχές αυτές με λεπτομερείς κανόνες προσαρμοσμένους σε κάθε οικονομικό τομέα, οι οποίοι δεν θα πρέπει να παρεκκλίνουν όσον αφορά τις DCBA.

Ωστόσο, οι συλλογικές συμβάσεις μπορούν να προβλέπουν ρήτρες ανοίγματος. Οι ρήτρες ανοίγματος σημαίνουν απόκλιση από μια ΕΑΑ και/ή νόμο (TU 2014). Η συμφωνία-πλαίσιο του 2009 εισήγαγε ένα προκαταρκτικό σύστημα ρητρών ανοίγματος. Το άρθρο 8 του νόμου αριθ. 138/2011 εισήγαγε τη δυνατότητα οι DCBA (contratti di prossimità) να εισάγουν παρεκκλίσεις από τις NCBA και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ακόμη και νομοθεσία. Σύμφωνα με τον νόμο αριθ. 81/2015, είναι δυνατές παρεκκλίσεις από τις NCBA και τις DCBA όσον αφορά τη ρύθμιση των καθηκόντων και την ευέλικτη εργασία (για παράδειγμα, ρήτρες ποσόστωσης στην εργασία ορισμένου χρόνου).

Η συμφωνία-πλαίσιο του 2009 έχει θεσπίσει γενικούς κανόνες σχετικά με το χρονοδιάγραμμα των συμβατικών ανανεώσεων. Οι NCBA ισχύουν για τρία χρόνια όσον αφορά τις νομικές πτυχές καθώς και τις αμοιβές. Εάν μια συλλογική σύμβαση δεν ανανεωθεί εγκαίρως, χορηγείται στους εργαζομένους ειδική οικονομική πριμοδότηση. Σύμφωνα με την TU 2014, οι ΕΑΑ μπορούν επίσης να καθορίσουν τη συμμετοχή των διατομεακών κοινωνικών εταίρων όταν οι τομεακοί κοινωνικοί εταίροι δεν καταφέρνουν να συμφωνήσουν σχετικά με την ανανέωση της σύμβασης. Οι συλλογικές συμβάσεις παύουν να ισχύουν από την ημερομηνία καταγγελίας. Τα μέρη μπορούν να συνεχίσουν να τις εφαρμόζουν, αλλά δεν υποχρεούνται να το πράξουν, εκτός εάν η υπερδραστηριότητα συγκεκριμένων διατάξεων αναφέρεται ρητά στις ΕθνΚΤ. Αυτό συμβαίνει στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων.

Αν και είναι τυπικά δυνατή η προκήρυξη απεργίας κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων, οι κοινωνικοί εταίροι έχουν ρυθμίσει αυτόνομα αυτό το ζήτημα θεσπίζοντας περιόδους και διαδικασίες υποχρέωσης ειρήνης σε διασυνομοσπονδιακές και τομεακές συμφωνίες. Οι συμφωνίες αυτές καλύπτουν τη φάση των διαπραγματεύσεων και περιλαμβάνουν μηχανισμούς επίλυσης διαφορών που σχετίζονται με εργατικές κινητοποιήσεις και διαφορές.