Εργατικές κινητοποιήσεις και διαφορές στην Πορτογαλία

Στην Πορτογαλία, οι απεργίες είναι μακράν η πιο ευρέως χρησιμοποιούμενη μορφή βιομηχανικής δράσης. Το δικαίωμα στην απεργία διασφαλίζεται από το Σύνταγμα από το 1976, το οποίο ορίζει ότι οι ίδιοι οι εργαζόμενοι έχουν την ευθύνη να καθορίσουν το εύρος των συμφερόντων που πρέπει να υπερασπιστούν μέσω της απεργίας και ότι αυτό το πεδίο εφαρμογής δεν μπορεί να περιοριστεί από το νόμο. Παράλληλα με τη θέσπιση του δικαιώματος απεργίας, απαγορεύει τη χρήση ανταπεργίας. Άλλες μορφές εργασιακής διαμάχης, όπως οι καθιστικές διαμαρτυρίες και άλλες διασπαστικές ενέργειες, ήταν σχετικές κατά τη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου (1974-1975) και των συνεπειών της, αλλά δεν συμβαίνουν πλέον. Μια εξαίρεση μπορεί να είναι όταν οι εργαζόμενοι σε ένα εργοστάσιο που κλείνει προσπαθούν να σταματήσουν την απόσυρση εξοπλισμού και υλικού από την εγκατάσταση, προκειμένου να αποφύγουν την πώλησή τους πριν η εταιρεία πληρώσει το χρέος της προς το απολυμένο εργατικό δυναμικό.

Διάφορες μορφές συνδικαλιστικών κινητοποιήσεων μεταξύ 2010 και 2019

Σημείωση: * Ποσοστό επιχειρήσεων του ιδιωτικού τομέα που ανέφεραν οποιαδήποτε μορφή βιομηχανικής δράσης κατά την αναφερόμενη περίοδο.

Πηγή: Έρευνα για τις ευρωπαϊκές επιχειρήσεις 2019.

Εξελίξεις στις απεργιακές κινητοποιήσεις, 2012–2021

Πηγές: GEE/MTSSS (2014a, 2014b), GEP/MTSSS (2015, 2016, 2017, 2018, 2019a, 2021a, 2022a, 2022b).

Μηχανισμοί συλλογικής επίλυσης διαφορών

Ο εργατικός κώδικας ρυθμίζει τους ακόλουθους μηχανισμούς συλλογικής επίλυσης διαφορών.

• Συμβιβασμός και διαμεσολάβηση (εργατικός κώδικας, άρθρα 523–528): Ο συμβιβασμός μπορεί να κινηθεί κατόπιν αιτήματος ενός ή αμφότερων των μερών της διαφοράς. Η διαδικασία πραγματοποιείται συνήθως στην αρμόδια υπηρεσία του MTSSS. Τα μέρη είναι υποχρεωμένα να παρίστανται στις συνεδριάσεις συνδιαλλαγής, αλλά η επιτυχία της διαδικασίας εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τη βούλησή τους. Εάν ο συμβιβασμός αποτύχει, μπορεί να μετατραπεί σε διαμεσολάβηση. Η διαμεσολάβηση μπορεί να κινηθεί κατόπιν αιτήματος ενός ή αμφότερων των μερών της διαφοράς. Ο διαμεσολαβητής διορίζεται από το MTSSS. Παρουσιάζει έναν συμβιβασμό για την επίλυση της σύγκρουσης. Τα μέρη υποχρεούνται να παρίστανται στις συνεδριάσεις διαμεσολάβησης, αλλά η επιτυχία της διαδικασίας εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τη βούλησή τους.

• Εκούσια διαιτησία (Εργατικός Κώδικας, Άρθρα 506–507): Τα μέρη που εμπλέκονται στη διαπραγμάτευση συλλογικής σύμβασης μπορούν να ξεκινήσουν διαδικασία εκούσιας διαιτησίας ανά πάσα στιγμή κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. Το διαιτητικό όργανο αποτελείται από έναν εκπρόσωπο από κάθε πλευρά της σύγκρουσης (εργοδότες και συνδικαλιστικές οργανώσεις) και ένα τρίτο μέλος που επιλέγεται από τους δύο εκπροσώπους. Τα εμπλεκόμενα μέρη υποχρεούνται να ενημερώσουν την MTSSS για την έναρξη και την ολοκλήρωση της διαδικασίας.

• Υποχρεωτική διαιτησία (Εργατικός Κώδικας, άρθρα 508–509): Υποχρεωτική διαιτησία μπορεί να λάβει χώρα εάν όλα τα προηγούμενα στάδια διαπραγμάτευσης και συμβιβασμού σε σχέση με συλλογική σύμβαση (συμβιβασμός, διαμεσολάβηση και εκούσια διαιτησία) έχουν αποτύχει και εάν το συστήσει η πλειοψηφία των κοινωνικών εταίρων που εκπροσωπούνται στο CPCS. Σε περίπτωση κινδύνων για τη ζωή, την υγεία ή την ασφάλεια των πολιτών, η MTSSS μπορεί να κινήσει μονομερώς την υποχρεωτική διαιτησία (μετά από διαβούλευση με την CPCS). Σε περίπτωση διαπραγμάτευσης μιας εντελώς νέας συμφωνίας, ένα από τα μέρη μπορεί να ζητήσει υποχρεωτική διαιτησία εάν το άλλο μέρος έχει αποτύχει σε όλα τα προηγούμενα στάδια διαπραγμάτευσης και συνδιαλλαγής. Το MTSSS αποφασίζει για την εκτέλεση υποχρεωτικής διαιτησίας, λαμβάνοντας υπόψη (1) τον αριθμό των εργαζομένων που επηρεάζονται από τη σύγκρουση, (2) τη σημασία της κοινωνικής προστασίας των εργαζομένων που καλύπτονται, (3) τον κοινωνικό και οικονομικό αντίκτυπο της σύγκρουσης και (4) τη θέση των εμπλεκόμενων μερών σχετικά με το αντικείμενο της διαιτησίας. Μετά από διαβούλευση με τα εμπλεκόμενα μέρη και τον ρυθμιστικό ή εποπτικό φορέα του αντίστοιχου κλάδου, η ΥΚΤΣΣ καθορίζει μονομερώς την απόφαση σχετικά με τη διαιτησία.

• Αναγκαία διαιτησία (Εργατικός Κώδικας, άρθρα 510–511): Εάν μια συλλογική σύμβαση λήξει και δεν αντικατασταθεί από άλλη συμφωνία κατά τη διάρκεια των 12 μηνών (καλύπτοντας τουλάχιστον το 50% του αντίστοιχου εργατικού δυναμικού), η MTSSS μπορεί να κινήσει τη διαδικασία μιας απαραίτητης διαιτησίας (η οποία ρυθμίζεται από συγκεκριμένο νομοθετικό διάταγμα). Αυτός ο τύπος διαιτησίας έχει σχεδιαστεί για να ενεργοποιείται κατά τη λήξη μιας συλλογικής σύμβασης. Σε περίπτωση απεργίας σε τομέα ή ίδρυμα που παρέχει απαραίτητες υπηρεσίες στον πληθυσμό, η αντίστοιχη συνδικαλιστική οργάνωση υποχρεούται να υποβάλει στην προηγούμενη προκήρυξη της απεργίας που υποβάλλεται στο MTSSS πρόταση για «ελάχιστες υπηρεσίες». Εάν τα εμπλεκόμενα μέρη δεν καταλήξουν σε κοινή λύση, λαμβάνει χώρα διαιτησία στο CES (Εργατικός κώδικας, Άρθρα 534, 537–538).

Ατομικοί μηχανισμοί επίλυσης διαφορών

Ο εργατικός κώδικας (άρθρο 492 παράγραφος 2 στοιχείο στ)) ορίζει ότι οι συλλογικές συμβάσεις πρέπει να ρυθμίζουν τις συγκρούσεις όσον αφορά τις συμβάσεις εργασίας, «δηλαδή με συμβιβασμό, διαμεσολάβηση και διαιτησία». Φαίνεται ότι οι σημαντικότερες συλλογικές συμβάσεις που αναθεωρήθηκαν από το 2009 (κλωστοϋφαντουργία, ένδυση, υπόδηση, μέταλλο, κατασκευές και εμπόριο) δεν κάνουν χρήση αυτής της νομικής δυνατότητας για τη ρύθμιση της επίλυσης ατομικών διαφορών.

Σε περίπτωση πειθαρχικών μέτρων κατά μεμονωμένου εργαζομένου και σε περίπτωση απόλυσης, πρέπει να ενημερώνονται τα αντίστοιχα συμβούλια εργαζομένων και οι συνδικαλιστικές οργανώσεις (Εργατικός Κώδικας, άρθρα 353, 356–357). Σε περίπτωση απόλυσης εργαζομένου λόγω εξαφάνισης του χώρου εργασίας ή λόγω «μη προσαρμογής» του εργαζομένου στις απαιτήσεις της εργασίας του, πρέπει να ενημερώνονται και να ζητείται η γνώμη των αντίστοιχων συμβουλίων εργαζομένων και συνδικαλιστικών οργανώσεων (εργατικός κώδικας, άρθρα 370, 375, 377–378).

Ο εργατικός κώδικας (άρθρο 387) ορίζει ότι η νομιμότητα και το παραδεκτό μιας απόλυσης μπορούν να κριθούν μόνο από δικαστήριο.

Οι συνηθέστερες μορφές συλλογικής επίλυσης διαφορών στην Πορτογαλία σε σχέση με τις συλλογικές διαπραγματεύσεις είναι η συνδιαλλαγή και η διαμεσολάβηση. Η διαιτησία είναι εξαιρετικά σπάνια. Η ετήσια έκθεση σχετικά με τις συλλογικές διαπραγματεύσεις για τα έτη 2015, 2017 και 2019 (CRL/MTSSS, 2016, 2018, 2020) εξέτασε τις τάσεις που παρατηρήθηκαν την περίοδο 2005-2018, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η συνηθέστερη και πιο επιτυχημένη μορφή επίλυσης διαφορών ήταν η συνδιαλλαγή. Η διαμεσολάβηση υπήρξε λιγότερο συχνή και με πιο περιορισμένα αποτελέσματα. Μεταξύ 2005 και 2018, δημοσιεύθηκε μόνο μία απόφαση βασισμένη σε εθελοντική διαιτησία και ολοκληρώθηκαν τρεις διαδικασίες υποχρεωτικής διαιτησίας. Τα τελευταία δύο χρόνια δεν υπήρχε τίποτα να προσθέσουμε. Όσον αφορά την απαραίτητη διαιτησία, δεν ολοκληρώθηκε ούτε μία υπόθεση την τελευταία δεκαετία, αν και το 2018 υπήρξε ένα αίτημα.

Χρήση μηχανισμών επίλυσης διαφορών, 2012–2021

Σημείωση: * Αριθμός ετήσιων αιτημάτων.

Πηγή: CRL/MTSSS (2016, 2018, 2021)· DGERT/BTE σε απευθείας σύνδεση.