Podmioty i instytucje w Bułgarii

Państwo odgrywa ogólną rolę w regulowaniu, kontrolowaniu i ułatwianiu stosunków pracy poprzez swoje instytucje. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej jest głównym organem krajowym zajmującym się przepisami prawa pracy i warunkami pracy. Prowadzi konsultacje i współpracuje z organizacjami reprezentującymi pracowników i pracodawców na szczeblu krajowym w zakresie opracowywania i wdrażania polityk dotyczących rynku pracy, ochrony krajowego rynku pracy i szkolenia siły roboczej.

W Bułgarii nie istnieją wyspecjalizowane sądy pracy. Wszystkie indywidualne spory pracownicze są rozstrzygane przez sądy powszechne. W 2016 r., w wyniku zmiany w Kodeksie pracy (art. 45 "Zastępstwo procesowe"), związki zawodowe i ich oddziały są uprawnione, na wniosek pracowników, do reprezentowania ich przed sądem.

Krajowy Instytut Pojednawczy i Arbitrażowy (NICA) przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej jako organ mediacyjny i arbitrażowy działa na zasadzie trójstronnej. Głównym celem NICA jest ułatwienie rozstrzygania CLD poprzez mediację i arbitraż jako alternatywne, pozasądowe metody rozstrzygania sporów w zbiorowych konfliktach pracowniczych.

Główna Inspekcja Pracy (agencja rządowa) monitoruje przestrzeganie przepisów prawa pracy w zakresie jakości pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy.

Krajowy Fundusz Warunków Pracy został utworzony na mocy ustawy o bezpieczeństwie i higienie pracy, zapewniając finansowanie projektów poprawiających warunki pracy o znaczeniu krajowym, branżowym i sektorowym.

Ogólne zasady reprezentatywności zostały opisane w art. 34 i 35 Kodeksu pracy. Procedura rozliczania reprezentatywnych partnerów społecznych jest opisana w art. 36 Kodeksu pracy. Spis członków partnerów społecznych odbywa się co cztery lata, ale dane nie są publicznie dostępne.

Związki zawodowe muszą udowodnić, że spełniają następujące kryteria, aby zostać dopuszczone jako reprezentant krajowy (art. 34 Kodeksu pracy).

• Muszą mieć co najmniej 50 000 członków (wzrost z 75 000 w 2012 roku).

• Reprezentacja terytorialna: muszą posiadać lokalne oddziały w ponad jednej czwartej gmin w kraju.

• Muszą one posiadać krajowy organ zarządzający.

• Staż pracy: muszą posiadać status osoby prawnej, uzyskany poprzez rejestrację jako stowarzyszenie non-profit co najmniej trzy lata przed spisem.

Organizacje pracodawców muszą udowodnić, co następuje: (Kodeks pracy, art. 35).

• Muszą mieć co najmniej 1 500 firm członkowskich, zatrudniających łącznie nie mniej niż 50 000 pracowników lub 100 000 pracowników we wszystkich państwach członkowskich organizacji pracodawcy, pracujących na podstawie umowy o pracę.

• Reprezentują oni pracodawców w ponad jednej czwartej rodzajów działalności gospodarczej zdefiniowanych zgodnie z kodem NACE, zatrudniających nie mniej niż 5% pracowników w każdej działalności gospodarczej lub co najmniej 10 pracodawców w każdej działalności.

• Reprezentacja terytorialna: reprezentują pracodawców w ponad jednej czwartej bułgarskich gmin.

• Staż pracy: posiadają status osoby prawnej, uzyskany poprzez rejestrację jako stowarzyszenie non-profit co najmniej trzy lata przed spisem.

O reprezentacji związków zawodowych

Kodeks pracy (art. 4 i 5) stanowi, że pracownicy/pracodawcy mają prawo, bez uprzedniego upoważnienia, do swobodnego tworzenia związków zawodowych/organizacji, dobrowolnego wstępowania do nich lub występowania z nich, z uwzględnieniem wyłącznie ich statutu. Kodeks pracy nie przewiduje wyłączenia pracowników lub sektorów. Urzędnicy służby cywilnej mogą również tworzyć związki zawodowe i być ich członkami (zgodnie z ustawą o urzędnikach służby cywilnej). Wolność zrzeszania się jest określona w ustawie konstytucyjnej (art. 49).

Niektóre ograniczenia są określone w innych dokumentach ustawodawczych, takich jak ustawa o Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Pracownicy systemu bezpieczeństwa mają prawo do wstępowania do związków zawodowych wyłącznie przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (żaden z partnerów społecznych reprezentujących kraj).

Do 2003 r. liczba członków związków zawodowych stale spadała. W latach 2008–2013 gęstość uzwiązkowienia zmniejszyła się, ale w stopniu relatywnie mniejszym niż liczba członków. Wynikało to ze spadku ogólnego zatrudnienia o ponad 15% w latach 2008–2012 oraz kurczenia się sektora produkcyjnego, usługowego i administracji publicznej. Od 2004 r. głównymi przyczynami spadku były prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych oraz fakt, że ponad 90% przedsiębiorstw to małe i średnie przedsiębiorstwa, co stanowi wyzwanie dla związków zawodowych. Pewną rolę odegrały również nowe formy zatrudnienia, takie jak samozatrudnienie, oraz rosnąca liczba pracowników w szarej strefie. Według Dimitrowa (2021) w 2020 r. gęstość uzwiązkowienia nadal wykazywała tendencję spadkową, choć w wolniejszym tempie. Dane z oficjalnych spisów powszechnych pokazują, że w 2008 r. gęstość uzwiązkowienia wynosiła 16,9%, w 2012 r. 16,4%, a w 2016 r. 15,4%.

Ogólnie rzecz biorąc, zagęszczenie związków zawodowych jest wyższe w sektorze publicznym (edukacja i opieka zdrowotna) oraz w kilku branżach produkcyjnych (metal, chemia i górnictwo), ale jest niskie w pozostałej części produkcji, usług i budownictwa (Kirov, 2019).

Członkostwo i liczebność związków zawodowych, 2010–2020

Uwagi: * Odsetek pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych wśród wszystkich zatrudnionych. ** Dane dotyczące gęstości uzwiązkowienia reprezentują wskaźnik gęstości uzwiązkowienia, czyli liczbę członków związków zawodowych netto w stosunku do zatrudnionych osób otrzymujących wynagrodzenie, a dane dotyczące członkostwa reprezentują członkostwo netto w związkach zawodowych. *** Jeśli chodzi o gęstość uzwiązkowienia, dane za lata 2010 i 2012 opierają się na krajowym reprezentatywnym badaniu Indeks Klimatu Pracy, Dane za lata 2013 i 2014 opierają się na ogólnopolskim reprezentatywnym badaniu Syndibarometr (oba przeprowadzone przez Instytut Badań Społecznych i Związkowych CITUB). Dane za lata 2016–2020 opierają się na oficjalnych spisach powszechnych i są niedoszacowane, ponieważ są obliczane wyłącznie na podstawie przynależności do związków zawodowych reprezentatywnych związków zawodowych. Przynależność pracowników do związków zawodowych opiera się na badaniach siły roboczej (gospodarstw domowych) lub innych badaniach (na przykład badaniach warunków pracy, badaniach postaw społecznych), w których się respondenta o jego przynależność związkową w jego głównej pracy. Przynależność pracowników do związków zawodowych (pracowniczych) obliczana dla ogółu członków związków zawodowych i w razie potrzeby skorygowana o członków związków zawodowych (pracowniczych) spoza aktywnej, zależnej i zatrudnionej siły roboczej (tj. pracowników na emeryturze, osób prowadzących działalność na własny rachunek, studentów, osób bezrobotnych). n.d., brak danych; OECD/AIAS ICTWSS, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju/Amsterdamski Instytut Zaawansowanych Studiów nad Pracą Charakterystyka instytucjonalna związków zawodowych, ustalanie płac, interwencja państwa i pakty społeczne.

Źródła: Visser, 2019; Dymitrow, 2021.

Główne konfederacje i federacje związków zawodowych

Najważniejszymi krajowymi reprezentacjami związkowymi w Bułgarii są CITUB i Konfederacja Pracy Podkrepa (CL Podkrepa).

CITUB jest największym związkiem zawodowym w Bułgarii. Powstał w 1990 r. na bazie jedynego związku zawodowego w okresie PRL (Bałgarski Profesionalni Sauzi). CL Podkrepa powstała 8 lutego 1989 roku. W pierwszych latach swojej działalności (do 1991 roku) CL Podkrepa łączyła działalność związkową i polityczną. Jednak CL Podkrepa szybko stała się drugą co do wielkości konfederacją związków zawodowych w Bułgarii, obejmującą wszystkie sektory gospodarki i regiony. W maju 2022 r. odbył się dziewiąty kongres CITUB, na którym urzędujący prezydent Plamen Dimitrow został ponownie wybrany na nową, pięcioletnią kadencję. CL Podkrepa na swoim 11. kongresie (8–9 lutego 2023 r.) świętował 34-lecie istnienia, domagając się zdecydowanego wzrostu dochodów we wszystkich sektorach gospodarki oraz przyspieszonego wzrostu płacy minimalnej.

Oba krajowe reprezentatywne związki zawodowe prowadzą ogólnokrajowe kampanie informacyjne, takie jak "Grey Kills" (CITUB, 2019), mające na celu zmniejszenie udziału gospodarki nieformalnej w Bułgarii i nadanie priorytetu działaniom w budownictwie, rolnictwie, przemyśle wytwórczym i motoryzacyjnym. W 2019 roku CL Podkrepa, we współpracy z Bułgarskim Stowarzyszeniem Medycznym, Bułgarskim Stowarzyszeniem Zawodowej Służby Zdrowia oraz Federacją Związków Zawodowych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zainicjowała kampanię na rzecz godnych warunków pracy i podwyżki wynagrodzenia za pracę w porze nocnej.

W 2018 r. CITUB i CL Podkrepa przeprowadziły wspólne akcje protestacyjne mające na celu ochronę bułgarskiej energetyki, domagając się nowej państwowej strategii energetycznej na lata 2030–2050 w celu zrekompensowania strat spowodowanych emisją dwutlenku węgla przez elektrownię Maritsa Iztok 2. 12 stycznia 2023 r. obie konfederacje zorganizowały protest pod hasłem "Chrońmy bezpieczeństwo energetyczne kraju", który dotyczył podjętego w krajowym planie odbudowy i zwiększania odporności zobowiązania do redukcji emisji dwutlenku węgla z sektora energetycznego o 40% do końca 2025 r. w porównaniu z poziomami z 2019 r. Podczas dyskusji nad budżetem państwa, budżetem Narodowego Funduszu Ubezpieczeń Zdrowotnych oraz budżetem ubezpieczeń społecznych na 2023 r. związki zawodowe domagały się podwyżki minimalnego wynagrodzenia ustawowego o 10–15%.

Główne konfederacje i federacje związków zawodowych

Uwaga: Są to konfederacje i federacje związków zawodowych reprezentatywne dla całego kraju.
: Na podstawie Dimitrova (2021), cytując dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z oficjalnych spisów powszechnych przeprowadzonych w latach 2012, 2016 i 2020.: Adapted from Dimitrov (2021), quoting data from the Ministry of Labour and Social Policy from official censuses conducted in 2012, 2016 and 2020.

O reprezentacji pracodawcy

Wszyscy pracodawcy mają prawo wstępowania do organizacji pracodawców (art. 5 Kodeksu pracy). Jedna firma może być członkiem więcej niż jednej organizacji pracodawców. To wielokrotne członkostwo utrudnia ocenę rzeczywistej gęstości i wskaźnika członkostwa.

Poprzez nowelizację kodeksu pracy w 2016 r. parlament przyjął niższe kryteria (50 tys. posłów, jak w latach 1992-2012, zamiast 75 tys. posłów) dla krajowej reprezentatywności partnerów społecznych.

Według publicznie dostępnych danych ze spisu powszechnego z 2012 r. organizacje pracodawców obejmują około 14% przedsiębiorstw w Bułgarii. Po spisie powszechnym z 2016 r. według Dimitrowa (2018) odsetek ten wynosi 15,5%, a w 2020 r. wzrośnie do 17,6% (Dimitrow, 2021).

Jak pokazuje poniższa tabela, zagęszczenie pod względem zakładów wzrosło między spisem ludności z 2016 r. a spisem ludności z 2020 r., podczas gdy zagęszczenie pod względem liczby pracowników zmniejszyło się. Może to oznaczać, że coraz więcej, ale mniejszych zakładów decyduje się na członkostwo w organizacjach pracodawców.

Członkostwo w organizacjach pracodawców i ich liczebność, 2012–2020

Uwagi: * Odsetek pracowników zatrudnionych w zakładzie, którzy są członkami jakiejkolwiek organizacji pracodawców uczestniczącej w rokowaniach zbiorowych. OECD/AIAS ICTWSS, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju/Amsterdamski Instytut Zaawansowanych Studiów nad Pracą Charakterystyka instytucjonalna związków zawodowych, ustalanie płac, interwencja państwa i pakty społeczne.
: Na podstawie Dimitrova (2017, 2021), cytując dane ze spisów powszechnych z 2016 i 2020 r. z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej; obliczenia własne oparte na statystykach KUS dotyczących liczby przedsiębiorstw w 2019 r. i liczby zatrudnionych w 2020 r. (pierwsze dziewięć miesięcy) oraz danych z krajowego badania reprezentatywnego "Indeks klimatu pracy" (ISTUR CITUB).: Adapted from Dimitrov (2017, 2021), quoting census data from 2016 and 2020 from the Ministry of Labour and Social Policy; own calculations based on NSI statistics on the number of the enterprises in 2019 and the number of employees in 2020 (first nine months) and data from National representative survey “Work-climate-index” (ISTUR of CITUB).

Główne organizacje pracodawców

Według ostatniego spisu powszechnego w 2020 r. istnieje pięć reprezentatywnych w kraju organizacji pracodawców: BIA, CEIBG, BICA, Bułgarska Izba Handlowo-Przemysłowa oraz Unia Prywatnej Przedsiębiorczości Gospodarczej (UPEE). Bułgarskie Stowarzyszenie Pracodawców Innowacyjnych Technologii nie zostało uznane za reprezentatywne (Rada Ministrów2021).

Sektorowe organizacje pracodawców uczestniczą w rokowaniach zbiorowych za pośrednictwem rad branżowych w celu współpracy. Nie we wszystkich branżach i rodzajach działalności gospodarczej obowiązują układy zbiorowe.

Stowarzyszenie Organizacji Bułgarskich Pracodawców (AOBE), zarejestrowane w 1995 r., jest sojuszem organizacji pracodawców, które przed 2017 r. były reprezentatywne w kraju (BIA, BICA, Bułgarska Izba Handlowo-Przemysłowa i CEIBG). AOBE jest członkiem zbiorowym Międzynarodowej Organizacji Pracodawców i aktywnie uczestniczy w pracach Grupy Pracodawców 1 Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Od 1 stycznia 2018 r. AOBE jest członkiem-obserwatorem w Komitecie Doradczym ds. Biznesu i Przemysłu Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju. Na 2023 r. główne priorytety AOBE są opisane w 44 działaniach w sześciu kluczowych dla bułgarskiej gospodarki obszarach, w tym w otoczeniu biznesowym i gospodarce, energii i transformacji ekologicznej, edukacji i rynku pracy, polityce społecznej, politykach europejskich i inwestycjach (AOBE, 2023).

Bozhidar Danev był prezesem, a później prezesem wykonawczym BIA przez 25 lat, aż do swojej śmierci w 2018 roku. W 2017 roku został wybrany na stanowisko wiceprezesa Business Europe. W dniu 5 grudnia 2018 r. Radosvet Radev został wybrany na Prezesa Zarządu BIA. W dniu 1 września 2021 r. Dobri Mitrev został wybrany na stanowisko Prezesa Zarządu BIA, zastępując na tym stanowisku Radosława Radewa po jego śmierci.

UPEE jest pozarządową organizacją pracodawców zrzeszającą mikroprzedsiębiorstwa oraz małe i średnie przedsiębiorstwa, założoną w 1989 r. przez pierwszych przedsiębiorców w Bułgarii w celu promowania inicjatyw gospodarczych i reprezentowania zbiorowych interesów pracodawców na rynku pracy i w stosunkach pracy. UPEE jest członkiem SME United oraz Międzynarodowej Organizacji Pracodawców.

Organizacje pracodawców bardzo aktywnie uczestniczą w publicznych dyskusjach na temat zmian w prawie pracy, m.in. w zakresie podniesienia płacy minimalnej, reformy emerytalnej czy kwestii zabezpieczenia społecznego. Często stoją w opozycji do związków zawodowych.

W 2018 r. organizacje pracodawców zbojkotowały krajowe negocjacje w sprawie nowych minimalnych progów ubezpieczenia. Przedstawiciele organizacji pracodawców nadal wywierają presję na rząd w celu ułatwienia dostępu do bułgarskiego rynku pracy wykwalifikowanej siły roboczej spoza UE. W 2021 r. organizacje pracodawców sprzeciwiły się ustalonej przez rząd płacy minimalnej.

Główne organizacje i konfederacje pracodawców

Źródło: Na podstawie Dimitrova (2021), cytując dane Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z oficjalnych spisów organizacji pracodawców przeprowadzonych w 2016 i 2020 roku.

Głównym organem trójstronnym na szczeblu krajowym jest NTCC. Posiada komisje Rady Ministrów (utworzone w 1993 r.) zajmujące się sprawami związanymi z pracą, zabezpieczeniem społecznym i jakością życia. Kolejnym organem trójstronnym jest Rada Społeczno-Gospodarcza (utworzona w 2001 r.). Pod egidą ministerstw, zgodnie z Kodeksem pracy, powołane są rady branżowe ds. współpracy trójstronnej, zajmujące się kwestiami związanymi z pracą, zabezpieczeniem społecznym i poziomem życia w poszczególnych gałęziach gospodarki. Partnerzy społeczni reprezentujący władze krajowe uczestniczą w organach zarządzających instytucjami państwowymi odpowiedzialnymi za kwestie pracy i zabezpieczenia społecznego.

Organy dwustronne są zorganizowane za pośrednictwem branżowych/sektorowych rad ds. współpracy społecznej, które prowadzą dialog społeczny między pracodawcami a przedstawicielami związków zawodowych w różnych kwestiach związanych z pracą i zabezpieczeniem społecznym. Według CITUB dwustronny dialog społeczny odbywa się w 12 radach ds. współpracy społecznej. Nie istnieje kompleksowa baza danych na temat wszystkich organów dwustronnych i ich działalności. Na poziomie przedsiębiorstwa dialog społeczny na temat bezpieczeństwa i higieny pracy jest prowadzony przez komitety/grupy ds. warunków pracy.

Mechanizm informacji i konsultacji jest określony w Kodeksie pracy (art. 7a). Liczba przedstawicieli pracowników na walnym zgromadzeniu spółki zależy od wielkości firmy. Rokowania zbiorowe reguluje Kodeks pracy (rozdział 4).

Pakt społeczny na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego Bułgarii do 2009 r. został podpisany przez rząd i reprezentatywnych partnerów społecznych. W 2010 r. NTCC opracowała porozumienie w sprawie 59 środków antykryzysowych. W 2010 r. podpisano dwie kolejne umowy krajowe: jedną dotyczącą osób pracujących w domu (ratyfikacja przez Bułgarię Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1996 r. dotyczącą pracy w domu) i drugą dotyczącą telepracy (wdrażającą porozumienie ramowe europejskich partnerów społecznych w sprawie telepracy z dnia 16 lipca 2002 r.).

Według Dimitrowa (2021) trójstronny dialog społeczny nabrał tempa w 2020 r. w wyniku ważnych oczekujących zmian w prawie. Najważniejszymi kwestiami omawianymi przez NTCC były środki w zakresie zatrudnienia i systemy rekompensat, ochrona dochodów i wsparcie finansowe dla przedsiębiorstw w czasach kryzysu oraz budżet państwa na 2021 r. Po prawie roku negocjacji w czerwcu 2020 r. podpisano krajowe porozumienie trójstronne obejmujące środki w pięciu obszarach: otoczenie biznesowe i gospodarka; energia; Europejski Zielony Ład; demografia, edukacja, rynek pracy i migracje zarobkowe; i ochrony socjalnej. W 2021 r. NTCC omówiła również dekret Rady Ministrów w sprawie zwiększenia granicy ubóstwa.

Główne organy trójstronne i dwustronne

Źródło: opracowanie własne.

W Bułgarii nie ma uniwersalnej formy reprezentacji w miejscu pracy. Kodeks pracy zezwala na wybór pracowników jako przedstawicieli na szczeblu przedsiębiorstwa w celu informowania i konsultowania się (dyrektywa 2002/14/WE) oraz jako uczestników walnych zgromadzeń spółek, ale w Bułgarii rzadko się to robi. W większości przypadków pracownicy przenoszą funkcję reprezentacji na związki zawodowe. Możliwe są dwie inne formy reprezentacji w miejscu pracy: przedstawiciele pracowników ds. ochrony interesów ekonomicznych i społecznych pracowników oraz komitety/grupy ds. zdrowia i bezpieczeństwa.

Przedstawiciele pracowników mogą być wybierani we wszystkich spółkach zatrudniających co najmniej 50 pracowników (art. 7c Kodeksu pracy) i mogą głosować na walnym zgromadzeniu spółki w procedurach informacyjnych i konsultacyjnych. Liczba przedstawicieli (od trzech do dziewięciu) zależy od wielkości zakładu.

Według Dimitrowa (2018) przedstawiciele pracowników ds. informacji i konsultacji zostali wybrani tylko w 20% przedsiębiorstw objętych ustawą. Oficjalne dane krajowe nie są dostępne.

Od 2006 r. obowiązuje ustawa o wyborze przedstawicieli pracowników do europejskich rad zakładowych przedsiębiorstw wielonarodowych, organów nadzorczych/zarządzających przedsiębiorstw europejskich i spółdzielni europejskich. Według Dimitrowa (2021) do 2017 r. istniało ponad 30 spółek zależnych wielonarodowych z wybranymi przedstawicielami w radach.

Regulacja, skład i kompetencje organów przedstawicielskich

Źródło: opracowanie własne.