Podmioty i instytucje na Łotwie

Instytucjami najwyższego szczebla zaangażowanymi w regulację życia zawodowego są ogólny organ ustawodawczy, parlament Łotwy (Latvijas Republikas Saeima) oraz Komisja ds. Społecznych i Zatrudnienia. Niektóre akty prawne są przyjmowane przez Radę Ministrów. Wcześniej, przed przyjęciem przez Radę Ministrów, regulacje normatywne były omawiane na posiedzeniach sekretarzy stanu i międzyrządowych grup roboczych. Posiedzenia Komitetu Gabinetu Ministrów nie odbywają się od kwietnia 2019 r. Za dialog społeczny i warunki pracy odpowiada bezpośrednio Ministerstwo Opieki Społecznej. W ramach ministerstwa Departament Planowania i Rozwoju Polityki Społecznej, Departament Polityki Stosunków Pracy i Ochrony Pracy, Departament Polityki Rynku Pracy oraz Departament Współpracy Międzynarodowej i Polityki UE opracowują projekty polityk zatrudnienia i normatywnych regulacji życia zawodowego oraz nadzorują wdrażanie przyjętych regulacji normatywnych. W Ministerstwie Opieki Społecznej funkcjonują dwie instytucje wykonawcze bezpośrednio zajmujące się rynkiem pracy: Państwowa Agencja Pracy (NVA) oraz VDI.

NVA zajmuje się kwestiami związanymi z promocją zatrudnienia i bezrobociem.

Głównym zadaniem VDI jest państwowy nadzór i kontrola przestrzegania przepisów normatywnych dotyczących prawa pracy i ochrony pracy. Instytucja ta zajmuje się również monitorowaniem i promowaniem bezpieczeństwa i higieny pracy. VDI współpracuje z Instytutem Bezpieczeństwa Pracy i Zdrowia Środowiskowego Uniwersytetu Stradins w Rydze, który gromadzi i prowadzi bazę danych dotyczących chorób zawodowych. Działanie VDI jest regulowane przez ustawodawstwo.

Ministerstwo Gospodarki, które jest odpowiedzialne za kwestie związane z zatrudnieniem (opracowywanie polityk zatrudnienia, tworzenie miejsc pracy, zarządzanie programami związanymi z zatrudnieniem wspieranymi przez europejskie fundusze strukturalne i inwestycyjne), a tym samym uczestniczy w organizacji życia zawodowego, również odgrywa rolę w regulowaniu kwestii związanych z życiem zawodowym.

Na Łotwie nie istnieją sądy pracy.

Na szczeblu krajowym pracodawcy są reprezentowani przez jedną organizację pracodawców (LDDK), a pracownicy są reprezentowani przez jedną organizację związkową (LBAS).

Ten system reprezentacji jest określony w "Koncepcji współpracy trójstronnej", która została zatwierdzona przez Radę Ministrów w 1998 r., oraz w statucie NTSP. Została ona potwierdzona w trójstronnym porozumieniu między Gabinetem Ministrów, LBAS i LDDK, podpisanym w dniu 1 października 2004 r.

Prawa i obowiązki partnerów społecznych są określone w ustawie o związkach zawodowych oraz w ustawie o organizacjach pracodawców i ich stowarzyszeniach. Zasady reprezentatywności w stosunkach pracy zostały określone w części 2 kodeksu pracy.

O reprezentacji związków zawodowych

Ustawa o związkach zawodowych (art. 4) stanowi, że każdy ma prawo do swobodnego tworzenia związków zawodowych, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, oraz prawo do nieprzystępowania do związku zawodowego. § 8 kodeksu pracy reguluje przynależność do związków zawodowych dla pracujących obywateli. Pracownicy i pracodawcy mają prawo do swobodnego zrzeszania się, bez jakiejkolwiek bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji, oraz do przystępowania do organizacji w celu obrony swoich społecznych, gospodarczych i zawodowych praw i interesów oraz do otrzymywania świadczeń zapewnianych przez takie organizacje. Przynależność lub chęć przystąpienia do takich organizacji nie może stanowić podstawy do odmowy zawarcia umowy o pracę, rozwiązania umowy o pracę lub ograniczenia praw pracownika w inny sposób.

Niektóre kategorie są wyłączone z prawa tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich. Są to: pracownicy Biura Ochrony Konstytucji, Służby Wywiadu i Bezpieczeństwa Obronnego oraz Policji Bezpieczeństwa; Żołnierzy; straży granicznej. Pracownicy policji państwowej mają swój własny związek zawodowy.

Art. 16 ustawy o związkach zawodowych (przyjętej w 2014 r.) stanowi, że interesy związków zawodowych na szczeblu krajowym w stosunkach z Gabinetem Ministrów muszą być reprezentowane przez zrzeszenie związkowe, które zrzesza największą liczbę pracowników w kraju. Ponadto interesy związkowe w relacjach z instytucjami państwowymi i samorządowymi na poziomie sektorowym, zawodowym lub na poziomie terytorium administracyjnego powinny być reprezentowane przez związek zawodowy będący członkiem zrzeszającego największą liczbę pracowników w kraju. Ustawa zezwala jednak instytucjom państwowym i samorządowym na współpracę z innymi związkami zawodowymi i ich stowarzyszeniami, jeśli zajdzie taka potrzeba.

Członkostwo w związkach zawodowych i liczebność

Dane dotyczące członkostwa w związkach zawodowych nie są oficjalnie gromadzone na Łotwie. Usługa LBAS ma własny zestaw danych, ale jest to zasób wewnętrzny i nie jest publicznie dostępny. Nie jest również znana liczba członków związków zawodowych w organizacjach członkowskich LBAS.

Dostępne dane do 2019 r. wskazują, że liczba członków i gęstość zaludnienia stale spadają. Na przykład liczba członków wynosiła około 96 000 w 2017 r. i spadła do 85 700 w 2019 r. Liczba zatrudnionych w 2019 roku wyniosła 871 000 (dane Centralnego Urzędu Statystycznego Łotwy (CSP) i LBAS). W 2019 r. gęstość uzwiązkowienia wyniosła 10,16%.

W wielu przypadkach spadek członkostwa w związkach zawodowych związany jest z istotnymi przemianami społeczno-gospodarczymi, takimi jak zamknięcie dużych przedsiębiorstw radzieckich, które tradycyjnie były bastionem związków zawodowych, kurczenie się procesu rozwoju przemysłowego oraz reformy w sektorze edukacji i zdrowia.

Członkostwo w związkach zawodowych i liczebność

* Odsetek pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych. ** Przynależność związkowa pracowników wyliczona dla ogółu członków związku zawodowego i skorygowana, w razie potrzeby, o członków związków zawodowych spoza aktywnej, niesamodzielnej i zatrudnionej siły roboczej (tj. pracownicy na emeryturze, osoby prowadzące działalność na własny rachunek, studenci, osoby bezrobotne).

Uwaga: n.d., niedostępne.

Główne konfederacje i federacje związków zawodowych

Główną konfederacją związków zawodowych jest LBAS – jedyna organizacja związkowa reprezentująca pracowników na szczeblu krajowym.

Skład LBAS zmieniał się na przestrzeni lat. W 2019 r. Związek Zawodowy Zjednoczona Policja (liczący ok. 320 członków) został wykluczony z LBAS. W 2017 r. do LBAS przystąpił Związek Zawodowy Pracowników Łotewskich Spraw Wewnętrznych (liczący 2900 członków). W latach 2021–2022 z LBAS opuściły dwa branżowe związki zawodowe (Łotewski Związek Zawodowy Personelu Pielęgniarskiego i Medycznego oraz Łotewski Związek Zawodowy Pracowników Poczty i Telekomunikacji), a członkiem został jeden branżowy związek zawodowy (Łotewski Związek Zawodowy Pracowników Probacji). Według własnych danych LBAS, na początku 2023 r. posiadał on 19 organizacji stowarzyszonych.

Wszystkie podmioty stowarzyszone LBAS są wiodącymi związkami zawodowymi na poziomie sektorowym. Spośród nich największe związki zawodowe działają w następujących sektorach:

• edukacja (Łotewski Związek Zawodowy Pracowników Oświaty i Nauki (Latvijas Izglitibas un zinatnes darbinieku arodbiedriba, LIZDA))

• opieki zdrowotnej (Związek Zawodowy Pracowników Służby Zdrowia i Opieki Społecznej Łotwy (Latvijas Veselibas un socialas aprupes darbinieku arodbiedriba, LVSADA))

• kolej (Łotewski Związek Zawodowy Przemysłu Kolejowego i Transportowego (Latvijas Dzelzceļnieku un satiksmes nozares arodbiedrība, LDzSA))

• energetyka (łotewski związek zawodowy Enerģija (Latvijas arodbiedrība Enerģija, LAB "Enerģija"))

• służby państwowe (Związek Zawodowy Pracowników Instytucji Państwowych, Gmin i Sektora Finansowego (Latvijas valsts iestāžu, pašvaldību, uzņēmumu un finanšu darbinieku arodbiedrība, LVIPUFDA)

• usługi publiczne i transport (Łotewski Związek Zawodowy Pracowników Służby Publicznej i Transportu (Latvijas Sabiedrisko pakalpojumu un Transporta darbinieku arodbiedriba, LAKRS))

Związki zawodowe rzadko istnieją w przedsiębiorstwach handlu detalicznego – w tym w tych, które są własnością zagraniczną – oraz w małych firmach prywatnych. W niektórych sektorach usług (takich jak żegluga śródlądowa, fryzjerstwo i usługi osobiste) związki zawodowe nie istnieją.

Główna konfederacja związków zawodowych

O reprezentacji pracodawcy

Ustawodawstwo łotewskie nie określa praw, obowiązków ani ograniczeń członkostwa w organizacjach pracodawców. Prawo stanowi, że organizacja pracodawców jest organizacją publiczną utworzoną przez co najmniej pięciu pracodawców, która reprezentuje i chroni interesy gospodarcze, społeczne i zawodowe swoich członków oraz inne interesy zgodne z celami i funkcjami organizacji. Członkami organizacji pracodawców mogą być osoby fizyczne lub prawne, które na podstawie umowy o pracę zatrudniają co najmniej jednego pracownika.

Zrzeszenie organizacji pracodawców może zostać utworzone, jeżeli zjednoczą się co najmniej trzy organizacje pracodawców. Pracodawca niebędący członkiem organizacji pracodawców może być również członkiem zrzeszenia organizacji pracodawców, jeżeli na podstawie umowy o pracę zatrudnia co najmniej 50 pracowników.

Do reprezentowania pracodawców w negocjacjach branżowych uprawnione są zrzeszenia organizacji pracodawców oraz duże przedsiębiorstwa, które spełniają wymogi reprezentacji określone w przepisach prawa pracy.

Pomimo dobrej konstrukcji systemu reprezentacji rzadko zdarza się, aby organizacje pracodawców angażowały się w rokowania zbiorowe, nawet jeśli są członkami krajowej organizacji pracodawców LDDK.

Członkostwo w organizacjach pracodawców i gęstość zagęszczenia

Nie gromadzi się oficjalnych danych na temat członkostwa w organizacjach pracodawców, a organizacje pracodawców nie monitorują zagęszczenia. W związku z tym członkostwo, a także zasięg i gęstość zaludnienia pod względem pracowników nie jest jasne. LDDK podaje, że w 2009 r. jej członkowie zatrudniali 37% wszystkich zatrudnionych (44% w 2019 r.). Zgodnie ze sprawozdaniem rocznym LDDK za 2021 r., w 2021 r. LDDK liczyła 173 członków. Dane za 2022 rok nie zostały opublikowane. Jak czytamy na stronie internetowej LDDK, liczy ona obecnie 157 członków, z czego 96 to duże przedsiębiorstwa, a 61 to organizacje pracodawców.

Członkostwo nie jest obowiązkowe.

Członkostwo w organizacjach pracodawców i ich liczebność, 2009–2022 (%)

* Odsetek pracowników zatrudnionych w zakładzie, który jest członkiem jakiejkolwiek organizacji pracodawców uczestniczącej w rokowaniach zbiorowych.

Uwaga: n.d., niedostępne. Dane za lata 2010–2012 niedostępne; Kolumny wykluczone z tabeli z powodu braku miejsca.

Główne organizacje i konfederacje pracodawców

LDDK jest największą organizacją pracodawców i jedynym przedstawicielem pracodawców na szczeblu krajowym. Został powołany wyłącznie na potrzeby dialogu społecznego.

LTRK jest największym stowarzyszeniem biznesowym, ale zgodnie z prawem nie jest organizacją pracodawców. Jej główne sektory działalności to otoczenie biznesowe, konkurencyjność przedsiębiorstw i eksport.

Główna organizacja pracodawców

Głównym organem trójstronnym jest NTSP, którego działanie reguluje statut (przyjęty w dniu 30 października 1998 r.). Zgodnie ze swoim statutem NTSP opiera się na zasadzie parytetu przedstawicieli Rady Ministrów (rządu), LDDK i LBAS.

Zgodnie ze statutem NTSP rozpatruje dokumenty planistyczne i projekty aktów normatywnych oraz przedstawia propozycje ich poprawy w następujących obszarach: zabezpieczenie społeczne, wytyczne dotyczące budżetu państwa, strategie rozwoju gospodarczego i regionalnego, zdrowie, rozwój szkolnictwa ogólnego i zawodowego, zatrudnienie i klasyfikacja zawodów oraz realizacja zobowiązań międzynarodowych.

NTSP zapewnia dwuetapową platformę dyskusyjną: w pierwszym etapie dyskusje prowadzone są w ramach podrad, a w drugim etapie dyskusje są prowadzone w ramach głównego organu NTSP. W 2022 r. NTSP miała 10 podrad.

Organem wykonawczym NTSP jest jego sekretariat. Początkowo NTSP i jej sekretariat były zarządzane przez Ministerstwo Opieki Społecznej, ale później status prawny rady został podniesiony tak, że podlega ona bezpośrednio premierowi. W związku z tym sekretariat jest obecnie prowadzony przez Kancelarię Stanu. Sekretarz NTSP jest podporządkowany Kancelarii Stanu w sprawach instytucjonalnych oraz premierowi w sprawach funkcjonalnych.

Posiedzenia NTSP organizowane są na wniosek i odbywają się co najmniej raz na dwa miesiące.

Regulacje instytucjonalne i organizacja pracy NTSP nie zmieniły się w ciągu ostatnich trzech lat.

Istnieją pewne organy, takie jak rady konsultacyjne i grupy robocze, do udziału w których należy zaprosić partnerów społecznych, ale nie są one tworzone specjalnie do celów dialogu społecznego. Przykładem takiej organizacji jest Rada Gospodarki i jej komitety, w których LDDK i LBAS są reprezentowane w radzie głównej i w komitetach.

Partnerzy społeczni na szczeblu krajowym LBAS i LDDK zawarli jedną trójstronną umowę o współpracy – w 2004 r. – oraz trzy umowy o wzajemnej współpracy – w 1994, 2007 i 2013 r. (ważne do 2020 r.) – mające na celu stworzenie korzystnego środowiska gospodarczego i pokoju w przemyśle.

25 maja 2022 r. pięć największych stron współpracy rządowej – LDDK i LBAS jako partnerzy społeczni oraz LTRK, LPS i Łotewska Akademia Nauk jako partnerzy współpracy – podpisało porozumienie w sprawie dalszej koordynacji działań i jednolitego stanowiska w negocjacjach z administracją państwową na rzecz osiągnięcia wyznaczonych celów.

Główny organ trójstronny i dwustronny

Art. 10 kodeksu pracy stanowi, że przedstawicielami pracowników są:

• członkowie związków zawodowych lub działacze zrzeszeń związków zawodowych

• upoważnieni przedstawiciele pracowników, którzy zostali wybrani zgodnie z przepisami prawa pracy

Przedstawiciele pracowników są zobowiązani do obrony społecznych, ekonomicznych i pracowniczych praw i interesów pracowników.

Związki zawodowe mogą być tworzone zgodnie z ustawą Prawo związkowe. Ustawa nie określa progów członkostwa, ale statuty istniejących związków zawodowych określają, że organizację związkową mogą założyć nie mniej niż trzy osoby.

Upoważnieni przedstawiciele pracowników mogą być wybierani, jeżeli przedsiębiorstwo zatrudnia pięciu lub więcej pracowników. Kodeks pracy nie nakłada obowiązku wyznaczenia pełnomocnika pracowników w celu udzielania informacji i konsultacji, ale przewiduje dogodne procedury informacyjne i konsultacyjne.

Ustawa dopuszcza nieograniczoną liczbę związków zawodowych i upoważnionych przedstawicieli pracowników w jednym przedsiębiorstwie. Wymaga jednak, aby wszyscy dotychczasowi przedstawiciele pracowników byli uprawnieni do wspólnych rokowań z pracodawcą proporcjonalnie do liczby osób, które reprezentują, ale nie mniej niż po jednym przedstawicielu.

Ustawa wymaga, aby przedstawiciele pracowników wyrażali jednomyślne stanowisko w stosunku do pracodawcy w przypadku, gdy: wybrano kilku przedstawicieli, do rokowań z pracodawcą wyznaczono przedstawicieli kilku związków zawodowych lub wyznaczono przedstawicieli jednego związku zawodowego lub przedstawicieli kilku organizacji zawodowych oraz upoważnionych przedstawicieli pracowników do rokowań z pracodawcą.

Ustawa o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji w przedsiębiorstwach handlowych i grupach spółek handlowych na szczeblu UE reguluje prawo do tworzenia i funkcjonowania europejskich rad zakładowych.

Regulacja, skład i kompetencje organów