Aktorzy i instytucje w Polsce

Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (MRPiPS) zajmuje się obecnie problematyką dialogu społecznego (poprzez specjalny departament) i zapewnia infrastrukturę (lokal oraz wsparcie organizacyjne i techniczne) dla trójstronnego dialogu społecznego na szczeblu krajowym (tj. RDS) oraz dla sektorowych organów dialogu społecznego (w większości przypadków komitety są afiliowane do MRPiPS). MRPiPS prowadzi również rejestr rad zakładowych i wielozakładowych układów zbiorowych pracy oraz odpowiada za omawianie z partnerami społecznymi nowych regulacji prawa pracy proponowanych przez rząd. Pod koniec 2020 r. sprawy pracy przeszły z MRPiPS do bardziej zorientowanego na biznes ministerstwa, ówczesnego Ministerstwa Rozwoju, Pracy i Technologii, które przekształciło się w Ministerstwo Rozwoju i Technologii (MRiT). W 2021 r. MRiT został osłabiony w związku z powrotem spraw pracowniczych do MRPiPS. Obecnie zarówno MRPiPS, jak i MRiT są politycznie słabe i zależne od premiera i liderów partii. Ministerstwo Edukacji Narodowej zostało połączone z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego i przemianowane na Ministerstwo Edukacji i Nauki.

Państwowa Inspekcja Pracy () jest centralnym organem administracyjnym (na czele którego stoi Główny Inspektor Pracy, powoływany przez Sejm) odpowiedzialny za kontrolę przestrzegania i egzekwowania prawa pracy. Nadzór nad sprawuje Rada Ochrony Pracy. W szczególności prerogatywy dotyczą przestrzegania praw pracowniczych, przestrzegania przepisów BHP, legalności zatrudnienia oraz udzielania obywatelom pomocy i porad w sprawach związanych z prawem pracy. Na wojewódzkim (wojewódzkim) funkcjonują powiatowe inspektoraty pracy, których obowiązkiem (poza wymienionymi powyżej) jest rejestracja nowych i zmienionych układów zbiorowych pracy zawieranych przez jednego pracodawcę. Inspektorzy pracy realizują swoje obowiązki poprzez podejmowanie działań prewencyjnych (upowszechnianie wiedzy, promowanie bezpieczeństwa i higieny pracy, doradzanie pracodawcom i pracownikom) oraz kontroli w miejscu pracy (kontrola na miejscu pracy i dochodzenia pośrednie). Istnieją dwie kategorie audytów: rutynowe i celowe (zaplanowane), przy czym te ostatnie mają na celu kontrolę określonych sektorów lub przedsiębiorstw.

Sądy pracy są wyodrębnionymi i autonomicznymi jednostkami organizacyjnymi sądów powszechnych (rejonowych, rejonowych i apelacyjnych) i są właściwe do rozpoznawania i orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy (roszczenia związane ze stosunkiem pracy i stosunkiem pracy, roszczenia związane z innymi stosunkami prawnymi, do których stosuje się przepisy prawa pracy, ustalanie istnienia stosunku pracy oraz ustalanie odszkodowań w sprawach związanych z wypadkami przy pracy i chorobami zawodowymi). W sądach pracy postępowanie jest dwuetapowe.

Centrum Partnerstwa Społecznego "Dialog" jest instytucją państwową, której zadaniem jest promowanie dialogu społecznego (poprzez inicjowanie i prowadzenie debaty publicznej, działalność badawczą i wydawniczą).

Reprezentatywność organizacji partnerów społecznych na szczeblu krajowym reguluje ustawa o Radzie Dialogu Społecznego i innych organach dialogu społecznego z 2015 r. Warunki, które muszą spełnić partnerzy społeczni, pozostają jednak identyczne z poprzednio obowiązującymi przepisami. Związki zawodowe muszą być jednym z poniższych i muszą liczyć co najmniej 300 000 członków, w tym podmioty prowadzące działalność w co najmniej połowie wszystkich sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD), przy czym nie można liczyć więcej niż 100 000 członków zatrudnionych w danej sekcji PKD:

• Związek zawodowy na szczeblu krajowym

• krajowe stowarzyszenie (federacja) związków zawodowych

• Organizacja międzyzwiązkowa (konfederacja) na szczeblu krajowym

W przypadku organizacji pracodawców warunki są następujące.

• Muszą prowadzić działania na skalę krajową.

• Podmioty członkowskie muszą zatrudniać łącznie co najmniej 300 000 osób.

• Podmioty członkowskie muszą prowadzić działalność w co najmniej połowie wszystkich sekcji PKD, przy czym na każdy z nich nie można liczyć więcej niż 100 000 pracowników.

O reprezentacji związków zawodowych

Ustawa o związkach zawodowych z 1991 r. przyznaje prawo do tworzenia związków zawodowych pracownikom – czyli osobom pracującym na podstawie umowy o pracę.

Inne, szersze kategorie pracowników, którzy są wyłączeni z członkostwa w związkach zawodowych, to sędziowie, urzędnicy administracji państwowej, żołnierze zawodowi oraz funkcjonariusze Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Istnieją również szczególne kategorie osób aktywnych na rynku pracy, które nie mają prawa do tworzenia związków zawodowych, ale mogą wstępować do istniejących organizacji związkowych, w tym emeryci, renciści, osoby bezrobotne, telepracownicy i pracownicy tymczasowi. Obowiązują również specjalne regulacje dotyczące przynależności związkowej dla policjantów, straży granicznej, straży więziennej i Państwowej Straży Pożarnej, a także pracowników Najwyższej Izby Kontroli.

Ze względu na wąską definicję prawa do zrzeszania się w ustawie o związkach zawodowych, osoby prowadzące działalność na własny rachunek oraz wykonujące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych nie mogą wstępować do związków zawodowych ani ich organizować. Z uwagi na to, że do utworzenia związku zawodowego na szczeblu przedsiębiorstwa wymaganych jest co najmniej 10 pracowników, osoby pracujące w mikrofirmach (około 40% wszystkich zatrudnionych) są również skutecznie wykluczone.

Po nagłej fali deunionizacji w latach 90., według danych Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) w 2004 r. gęstość uzwiązkowienia wyniosła 21,5%. Według najnowszego badania Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) zagęszczenie związków zawodowych w 2021 r. wyniosło 10,5%.

Członkostwo i liczebność związków zawodowych, 2010–2021

Uwagi: * Odsetek pracowników będących członkami związku zawodowego. ** Na podstawie CBOS (2013), CBOS (2014), CBOS (2015), CBOS (2017), CBOS (2019), CBOS (2021). *** Członkostwo pracowników w związkach zawodowych (pracowniczych) wynikające z ogólnej liczby członków związków zawodowych (pracowniczych) i skorygowane, w razie potrzeby, o członków związków zawodowych (pracowniczych) spoza aktywnej, niesamodzielnej i zatrudnionej siły roboczej (tj. pracowników na emeryturze), osób prowadzących działalność na własny rachunek, studentów i bezrobotnych). Obliczenia własne na podstawie raportów CBOS. Obliczenia własne na podstawie raportów CBOS i Eurostatu [lfsa_egan], dane o zatrudnieniu. AIAS ICTWSS, Amsterdamski Instytut Zaawansowanych Studiów nad Pracą Charakterystyka instytucjonalna związków zawodowych, ustalanie płac, interwencja państwa i pakty społeczne; n.d., nie dotyczy.

Główne konfederacje i federacje związków zawodowych

Łącznie trzy organizacje związkowe w Polsce spełniają kryteria reprezentatywności na poziomie krajowym (patrz tabela poniżej) i uczestniczą w RDS. Są to Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność (NSZZ Solidarność), Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ) oraz Forum Związków Zawodowych (FZZ).

Główne konfederacje i federacje związków zawodowych

Źródła: Dane własne (informacje uzyskane od przedstawicieli związków zawodowych) dla NSZZ "Solidarność" i OPZZ; szacunki na podstawie CBOS (2013), CBOS (2014), CBOS (2015), CBOS (2017), CBOS (2019), CBOS (2021) i Eurostatu [lfsa_eegaed], dane dotyczące liczby zatrudnionych za 2019 rok.

Od 2020 r. nie nastąpiły żadne istotne zmiany organizacyjne w ruchu związkowym. Od 2013 r. mamy do czynienia z bezprecedensowym poziomem współpracy między trzema głównymi konfederacjami związków zawodowych. Po pierwsze, trzy związki zawodowe podjęły jednogłośną decyzję o rezygnacji z dialogu społecznego na szczeblu centralnym. Następnie rozpoczęły one kampanię przeciwko polityce rządu (posiedzenia komitetu były zamknięte dla publiczności, nie były też nagrywane, co budziło sprzeciw jego członków, ale rząd, który był organizatorem posiedzeń, nie zamierzał tego zmieniać) oraz współpracowały przy opracowywaniu propozycji reform Trójstronnej Komisji Spraw Społeczno-Gospodarczych. Związki zawodowe były głównymi architektami nowego prawodawstwa dotyczącego trójstronnego dialogu społecznego przyjętego w 2015 r. Z całej trójki NSZZ "Solidarność" cieszy się najlepszymi relacjami z rządem; Na przykład konsultuje się z nim tematy wykraczające poza agendę RDS. Wspiera też rząd w trwającym konflikcie ze Związkiem Nauczycielstwa Polskiego.

W maju 2018 r. Jan Guz został ponownie wybrany na przewodniczącego OPZZ po raz czwarty z rzędu na IX Kongresie Krajowym. Po jego niespodziewanej śmierci w maju 2019 r. na przewodniczącego OPZZ wybrano Andrzeja Radzikowskiego. W grudniu 2022 r. zastąpił go Piotr Ostrowski, który od 2018 r. pełnił funkcję wiceprezesa. W maju 2018 r. Dorota Gardias została ponownie wybrana na przewodniczącą FZZ na V kongresie krajowym. W październiku 2018 r. odbył się XXIX Zjazd Krajowy NSZZ "Solidarność", na którym ponownie wybrano Piotra Dudę na przewodniczącego na kolejną czteroletnią kadencję.

O reprezentacji pracodawcy

Każdy pracodawca może przystąpić do organizacji pracodawców. Organizacje pracodawców nie rozwijały się szczególnie szybko w latach poprzedzających przygotowanie poprzedniego raportu. Jednak w 2011 r. Pracodawcy Rzeczypospolitej Polskiej odnotowali ogromny wzrost łącznego zatrudnienia pracodawców zrzeszonych w Polsce, twierdząc, że liczba ta wynosi około pięciu milionów osób (pracujących dla około 10 000 pracodawców). W 2012 roku Pracodawcy RP ujawnili, że w firmach członkowskich pracowało łącznie około czterech milionów pracowników. W związku z tym trudno jest ocenić obecne zagęszczenie organizacji pracodawców. Wydaje się, że w ostatnich latach sytuacja w zakresie członkostwa była stabilna. Niektóre organizacje informują na swoich stronach internetowych o nieznacznych spadkach (np. Business Centre Club (BCC)) lub wzrostach liczby członków (np. Związek Przedsiębiorców i Pracodawców (ZPP). Na znaczący wzrost ponownie wskazują jednak informacje dostarczone przez Pracodawców RP.

Członkostwo w organizacjach pracodawców i ich liczebność, 2012–2020

Uwaga: * Odsetek pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwie, które jest członkiem jakiejkolwiek organizacji pracodawców uczestniczącej w rokowaniach zbiorowych.

Główne organizacje pracodawców

W RDS działa sześć ogólnopolskich organizacji pracodawców: BCC, Konfederacja Lewiatan, Pracodawcy RP, Federacja Pracodawców Polskich (FPP), Związek Rzemiosła Polskiego (ZRP) oraz ZPP. ZPP przystąpił do RDS w listopadzie 2018 r. po tym, jak sąd uznał go za spełniający kryteria reprezentatywności. FPP dołączyła do RDS w 2020 roku. Informacje na temat udziału w rokowaniach zbiorowych są gromadzone w ramach własnych działań monitorujących prowadzonych przez autora.

Główne organizacje i konfederacje pracodawców

Organy trójstronne i dwustronne oraz uzgodnienia

W 2015 r. ramy instytucjonalne trójstronnego dialogu społecznego uległy zasadniczej zmianie. Na szczeblu centralnym głównym organem jest RDS. W skład RDS wchodzą przedstawiciele rządu mianowani przez premiera oraz przedstawiciele konfederacji związków zawodowych i organizacji pracodawców, którzy są reprezentatywni na szczeblu krajowym.

W ramach RDS działa jedenaście zespołów tematycznych. Zespoły zajmują się tematyką międzysektorowego dialogu społecznego, m.in. polityką gospodarczą państwa, rynkiem pracy, prawem pracy, budżetem ubezpieczeń społecznych, wynagrodzeniami i świadczeniami socjalnymi. Działa także 18 trójstronnych komitetów sektorowych (trójstronne zespoły branżowe), które doradzają rządowi w sprawach związanych z problemami poszczególnych gałęzi gospodarki narodowej.

Na szczeblu regionalnymwojewódzkie rady dialogu społecznegopełnią rolę trójstronnych instytucji dialogu społecznego, które pełnią rolę doradczą w kwestiach istotnych dla partnerów społecznych na szczeblu lokalnym.

Główne organy trójstronne i dwustronne

Głównym kanałem reprezentacji pracowniczej na poziomie zakładu pracy sązakładowe organizacje związkowe. Aby utworzyć nowy związek zawodowy na poziomie przedsiębiorstwa, potrzeba co najmniej 10 członków, którzy następnie muszą powiadomić sąd o zarejestrowaniu nowego związku. Pracownicy zatrudnieni w różnych zakładach pracy (np. w przedsiębiorstwach wielozakładowych) mogą wstąpić do międzyzakładowej organizacjizwiązkowej, ale jest to stosunkowo rzadkie zjawisko. Związki zawodowe na poziomie zakładowym albo należą bezpośrednio (jak w przypadku NSZZ Solidarność, gdyż jest to powszechny związek zawodowy), albo są powiązane ze strukturami sektorowymi i/lub regionalnymi.

Rady zakładowe istnieją od 2006 roku. Aby utworzyć radę zakładową, co najmniej 10% pracowników zatrudnionych dla pracodawcy musi złożyć wniosek o wybory (głosowanie powszechne) do tego organu. Rada zakładowa wybierana jest na czteroletnią kadencję. W latach 2006-2008 próg utworzenia rady zakładowej wynosił 100 pracowników. Obecnie pracodawcy zatrudniający co najmniej 50 pracowników muszą umożliwić utworzenie rady zakładowej. Do 2009 r. ustawa przewidywała dwie ścieżki tworzenia rady zakładowej: w zakładach pracy niezrzeszonych w związkach zawodowych rada byłaby wybierana w głosowaniu powszechnym, natomiast w zakładach pracy zrzeszonych w związkach zawodowych radni mieli być powoływani przez zakładowe związki zawodowe. W 2008 r. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy te naruszają konstytucję. Po nowelizacji z 2009 r. wszystkie rady zakładowe pochodzą obecnie z wyborów powszechnych, ale w miejscach pracy zrzeszonych w związkach zawodowych związkom zawodowym na ogół udaje się utrzymać kontrolę nad organami.

Regulacja, skład i kompetencje organów