Kontekst dla Polski

Produkt krajowy brutto (PKB) na mieszkańca Polski był w 2022 r. o 47% wyższy niż w 2012 r. W 2021 r. wzrost PKB wyniósł 6,7%, co oznacza odbicie po spadku spowodowanym przez COVID-19 w 2020 r. W 2022 r. wzrost PKB spowolnił do 4,9 proc., co w obecnych okolicznościach było wynikiem lepszym od oczekiwań. W 2022 r. stopa bezrobocia utrzymywała się na niskim poziomie, a średnioroczna stopa bezrobocia wyniosła 2,9 %, czyli znacznie poniżej średniej dla UE-27 (6,2 %). Pomimo wchłonięcia na polski rynek pracy około 800 000 ukraińskich uchodźców, na koniec 2022 r. bezrobocie utrzymywało się na poziomie 2,9%, podczas gdy bezrobocie wśród młodzieży wzrosło do 10,8% w drugiej połowie 2022 r.

Obywatele UE/Europejskiego Obszaru Gospodarczego mogą podejmować zatrudnienie w Polsce bez zezwolenia na pracę, tak jak obywatele polscy, na zasadach swobodnego przepływu osób (przepisy wdrażające swobodny przepływ osób reguluje dyrektywa 2004/38/WE w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich).

Poszukiwanie pracy może odbywać się indywidualnie przez osobę poszukującą pracy lub za pośrednictwem następujących instytucji: publicznej administracji zatrudnienia (urzędu pracy), która prowadzi Centralną Bazę Ofert Pracy (wymagana rejestracja); sieć Europejskich Służb Zatrudnienia (EURES); Ochotnicze Hufce Pracy, które świadczą usługi rekrutacji głównie dla młodzieży; prywatne agencje pośrednictwa pracy (jest to działalność licencjonowana; takie agencje muszą posiadać zaświadczenie wydane przez władze regionalne – czyli przez marszałka województwa); oraz stron internetowych (tj. poprzez ogłoszenia o pracę zamieszczane bezpośrednio przez pracodawców).

W ostatnich latach liczba osób pracujących nierejestrowanych utrzymywała się na stałym poziomie. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2017 r. 5,4% wszystkich zatrudnionych (czyli ok. 880 tys. osób) wykonywało pracę nierejestrowaną, podczas gdy w 2014 r. było to 4,5% (ok. 700 tys.). Niestety od 2022 roku GUS nie udostępnia już tych danych.

Więcej informacji można znaleźć na następujących stronach internetowych:

• Komisja Europejska: EURES – życie i praca w Polsce

• Eurofound: Europejski słownik stosunków pracy – Praca nierejestrowana

• Dane: Zwalczanie pracy nierejestrowanej w Europie

Kodeks pracy reguluje prawa i obowiązki pracowników i pracodawców w Polsce. Poważna próba reformy Kodeksu pracy nie powiodła się w 2018 r., ponieważ polski parlament zdecydował się nie procedować dwóch projektów ustaw (jeden dotyczący indywidualnych, a drugi zbiorowych stosunków pracy).

W 2017 r. weszły w życie przepisy wprowadzające minimalną stawkę godzinową (13 zł (3,12 euro na dzień 15 lipca 2024 r.), zwiększona do 18,30 zł (4,07 euro) w 2021 r.). Z nowej ustawy skorzystało około 0,5 mln osób na rynku pracy, dla których główną formą działalności jest praca w oparciu o umowy o pracę na zlecenie.

W 2018 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o związkach zawodowych, która rozszerzyła prawo do zrzeszania się na "osoby wykonujące pracę zarobkową", bez względu na podstawę prawną ich stosunku pracy. Jednak osoby niebędące pracownikami muszą pozostać w związku ze swoim pracodawcą przez sześć miesięcy, zanim "zdobędą" prawo do członkostwa w związkach zawodowych. Zdecydowana większość zmian weszła w życie z dniem 1 stycznia 2019 r. Zmianie uległa również ustawa o radzie dialogu społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego, przy czym maksymalna liczba delegatów partnerów społecznych do Rady Dialogu Społecznego (RDS) wynosi 25 po każdej ze stron.

W 2020 roku, w związku z pandemią, do Kodeksu pracy zostały wprowadzone rozbudowane mechanizmy ochrony zatrudnienia. O dofinansowanie mogli ubiegać się pracodawcy (początkowo wszyscy, ale od połowy 2020 r. tylko ci z sektorów takich jak hotelarstwo i rekreacja) (czyli "Tarcza Antykryzysowa"). Kwota, którą musieli spłacić, była ograniczona, jeśli udało im się utrzymać poziom zatrudnienia. W czasie pandemii pracownicy mogli również skorzystać z zasiłków i dofinansowań do zatrudnienia z Funduszu Pracy oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS).

W 2020 r. czasowo złagodzono niektóre przepisy Kodeksu pracy dotyczące obowiązkowych płatnych urlopów i odpraw. Telepraca została wprowadzona do Kodeksu pracy – początkowo w formie elastycznych, tymczasowych rozwiązań, ale do Kodeksu pracy dodano nowy rozdział dotyczący telepracy, który wszedł w życie w kwietniu 2023 r. Nowy rozdział obejmuje obszary bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udziału finansowego pracodawcy w kosztach telepracy. Zachęca również rodziców małych dzieci, kobiety w ciąży i opiekunów do pracy zdalnej.

Stosunki pracy i dialog społeczny w Polsce regulują Kodeks pracy, ustawa o związkach zawodowych, ustawa o organizacjach pracodawców, ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych oraz ustawa o radzie dialogu społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego.

Stosunki pracy w Polsce można opisać jako mieszankę pluralizmu, neokorporacjonizmu i etatyzmu, co znajduje odzwierciedlenie w różnorodności etykiet używanych do opisania sytuacji, w tym "iluzorycznego korporacjonizmu" (Ost, 2000), "pluralizmu" (Meardi, 2002) i "fałszywego korporacjonizmu" (King, 2007). Dla Bechtera i in. (2012) Polska (podobnie jak inne kraje Europy Środkowej i Wschodniej) jest przypadkiem "mieszanym" lub "pustym". Nowsze analizy dostarczyły dowodów na wyłaniający się neoetatyzm (wraz z rosnącym ochotarianizmem państwowym) (Czarzasty i Mrozowicki, 2018). Polskie stosunki pracy łączą wysoki poziom decentralizacji rokowań zbiorowych ze stosunkowo słabymi instytucjami dialogu społecznego na szczeblu krajowym (RDS, a wcześniej Trójstronna Komisja ds. Społeczno-Gospodarczych). Społeczno-Gospodarczych) oraz słabo rozwinięte rokowania zbiorowe na szczeblu branżowym. Większość rokowań zbiorowych odbywa się na poziomie przedsiębiorstwa.

Gęstość członkostwa jest niska zarówno wśród związków zawodowych, jak i organizacji pracodawców. Od wielu lat istnieje poważny podział polityczny między związkami zawodowymi, odzwierciedlający ich komunistyczną i antykomunistyczną przeszłość. "Pluralizm konkurencyjny" (Gardawski, 2003) związków zawodowych odzwierciedla ich rozdrobnienie i konkurencję międzyzwiązkową.

Państwo odgrywa ważną rolę w polskich stosunkach pracy. Po pierwsze, jest ważnym pracodawcą, gdyż w 2021 r. w sektorze publicznym w Polsce pracowało 17,6% zatrudnionych (liczba ta obejmuje wyłącznie pracowników administracji i służb publicznych i nie obejmuje firm z dominującym udziałem państwa). Po drugie, podstawowym punktem odniesienia dla ustalania płac minimalnych i warunków pracy dla większości pracowników w sektorze prywatnym pozostaje ustawodawstwo krajowe ze względu na ograniczony zakres rokowań zbiorowych na wszystkich szczeblach. Po trzecie, władze państwowe odgrywają kluczową rolę w trójstronnym dialogu społecznym na szczeblu krajowym i regionalnym.

W czerwcu 2015 r. przyjęto nowe przepisy przywracające system trójstronnego dialogu społecznego w kraju, a w październiku rozpoczęły działalność nowe trójstronne gremia. Po zwycięstwie Andrzeja Dudy w wyborach prezydenckich w czerwcu 2015 r., w październiku 2015 r. jego dotychczasowa partia – Prawo i Sprawiedliwość (PiS) – wygrała wybory parlamentarne, zapewniając sobie większość mandatów w obu izbach. Początkowa faza działalności nowego rządu charakteryzowała się szeregiem propracowniczych zmian w otoczeniu prawnym (o czym była mowa powyżej) oraz relatywnie dużym zainteresowaniem rządu trójstronnymi konsultacjami. Od 2017 r. coraz częściej pojawiają się jednak oznaki powrotu do wybiórczego podejścia poprzedniego rządu do trójstronności (przejawiającego się unikaniem lub lekceważeniem konsultacji trójstronnych, gdy są one postrzegane jako przeszkoda w realizacji celów polityki rządu). W 2019 r. PiS ponownie wygrał wybory parlamentarne, ale stracił samodzielną większość w Senacie, który jest wyższą izbą parlamentu (jej kompetencje ustawodawcze są jednak znacznie mniejsze niż izby niższej, czyli Sejmu). W 2020 roku Andrzej Duda został ponownie wybrany na urząd prezydenta. W czasie pandemii działalność RDS była kontynuowana, ale zdaniem części przedstawicieli związków zawodowych jakość dialogu społecznego stopniowo pogarsza się na wszystkich szczeblach. Rząd planował wprowadzić możliwość odwołania członków RDS przez premiera, ale pomysł ten został skutecznie zablokowany przez partnerów społecznych. W październiku 2022 r. prezydent Konfederacji Lewiatan (jednej z głównych organizacji pracodawców w RDS) został zatrzymany przez Centralne Biuro Antykorupcyjne podczas posiedzenia komitetu wykonawczego RDS oraz w dniu dorocznej konferencji Konfederacji Lewiatan – Europejskiego Forum Nowych Idei – w Sopocie. Sprawa prokuratora była na tyle słaba, że sądy nie zgodziły się na tymczasowe aresztowanie. Do chwili obecnej sprawa nie została zakończona. Wydarzenie to spowodowało jednak znaczne pogorszenie stosunków RDS z rządem. Członkowie RDS wskazywali również, że czują się odsunięci na boczny tor w procesie konsultacji społecznych i zwracali uwagę, że w odniesieniu do niektórych pomysłów rząd konsultuje się tylko z preferowanymi przez siebie organizacjami (zarówno po stronie związków zawodowych, jak i pracodawców).

Członkowie RDS mają też nadzieję, że ich pozycja zostanie wzmocniona w wyniku reform Krajowego Planu Odbudowy, ale są one opóźnione.