Akcje zbiorowe i spory w Polsce

Prawo do strajku gwarantuje Konstytucja oraz konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy (ratyfikowane przez Polskę, a więc obowiązujące). W szczególności ustawa o rozwiązywaniu sporów zbiorowych z 1991 r. określa zasady i warunki strajku. Aby rozpocząć strajk, muszą być spełnione następujące warunki.

• Spór zbiorowy nie został rozwiązany z powodu nieudanych negocjacji i nieudanych mediacji.

• Możliwość strajku powinna być wymieniona w zawiadomieniu o sporze zbiorowym doręczonym pracodawcy, a strajk nie może być rozpoczęty wcześniej niż po upływie 14 dni od dnia zawiadomienia.

• Podejmując decyzję o rozpoczęciu strajku, reprezentacja pracowników w sporze zbiorowym powinna wziąć pod uwagę, czy żądania są proporcjonalne do potencjalnych strat, jakie strajk może spowodować.

Strajk może być ogłoszony pomimo niespełnienia ww. warunków, jeżeli bezprawne działania pracodawcy uniemożliwiły negocjacje lub mediację lub gdy pracodawca rozwiąże stosunek pracy z liderem strajku.

Spór zbiorowyspór zbiorowy) to spór zbiorowy, który powstaje w wyniku braku porozumienia między reprezentacją pracowników (związkami zawodowymi) a pracodawcą w kwestiach takich jak warunki pracy, płaca lub świadczenia socjalne oraz prawa i wolność zrzeszania się pracowników lub innych grup pracowników uprawnionych do członkostwa w związkach zawodowych. Do udziału w sporze zbiorowym nie mają niektóre grupy zawodowe: policjanci i funkcjonariusze Straży Granicznej, Służby Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej oraz Wyższej Izby Kontroli.

Jeżeli wydaje się, że proces mediacji nie prowadzi do rozwiązania sporu zbiorowego w przewidzianym prawem terminie ("dwutygodniowy okres karencji" na rozwiązanie sporu w drodze negocjacji i/lub mediacji), organizacja związkowa, która wszczęła spór zbiorowy, ma prawo ogłosić jednorazowy strajk ostrzegawczy trwający nie dłużej niż dwie godziny.

W obronie praw i interesów pracowników, którzy nie mają prawa do strajku, związki zawodowe w innych zakładach pracy mogą zainicjować strajk solidarnościowy trwający nie dłużej niż pół dnia pracy.

Ustawa stanowi, że można uciec się do innych form akcji protestacyjnej, jeżeli przewidziane w ustawie postępowanie sądowe w celu rozstrzygnięcia sporu zbiorowego nie przyniosło rezultatu, mimo że zostało przeprowadzone prawidłowo. Te "inne formy akcji protestacyjnej" nie są wprost nazwane, ale muszą spełniać następujące warunki: nie powodują szkody dla zdrowia i życia, nie powodują przerwy w pracy i nie naruszają prawa. Pracownicy, którzy nie mają prawa do strajku, mogą również skorzystać z tych "innych form akcji protestacyjnej".

Rolnicy mają prawo do protestu na określonych zasadach określonych przez rolnicze związki zawodowe.

Istnieją inne formy akcji protestacyjnych, które nie zostały wyraźnie wymienione w prawie, ale zostały uznane w oficjalnych raportach i literaturze krajowej: praca dla władzy, odmowa pracy w godzinach nadliczbowych, przestój w pracy, blokada, okupacja i protest głodowy.

Prawo do strajku nie przysługuje pracownikom zatrudnionym na rzecz państwa, administracji rządowej na szczeblu centralnym, lokalnej administracji publicznej, sądów i prokuratur. Ponadto istnieje szereg rodzajów zakładów pracy, w których strajk jest zabroniony, m.in. policja, siły zbrojne, służby wywiadowcze, Straż Graniczna, Państwowa Służba Penitencjarna, Służba Celno-Skarbowa oraz Państwowa Straż Pożarna.

Rozwój akcji protestacyjnych w latach 2017–2022

Uwagi: * Spośród nich 1 520 było zatrudnionych w sektorze edukacji. ** Spośród nich 9 673 było w sektorze edukacji. *** Spośród nich 9 046 było w sektorze edukacji. Spośród nich 19 294 było w sektorze edukacji.

Mechanizmy rozstrzygania sporów zbiorowych

Poniżej opisano główne mechanizmy zbiorowego rozstrzygania sporów zbiorowych.

Negocjacje: Strony sporu zbiorowego negocjują samodzielnie w celu znalezienia rozwiązania sporu.

Mediacja: W związku z fiaskiem negocjacji strony wnioskują o wyznaczenie mediatora (z oficjalnej listy mediatorów prowadzonej przez MRPiPS), za obopólną zgodą obu stron. W przypadku, gdy strony nie są w stanie dojść do porozumienia, mediator jest wyznaczany przez MRPiPS jednostronnie.

Arbitraż: Jeżeli mediacja jest bezskuteczna, zamiast ogłosić strajk (do którego ma prawo), strona pracownicza może zwrócić się o rozstrzygnięcie sporu przez Kolegium Arbitrażu Społecznego, który jest szczególnym organem sądu.

Misja dobrej woli: Misja dobrej woli to specjalna ścieżka rozwiązywania sporów służąca rozstrzyganiu sporów w stosunkach pracy, które ze względów prawnych (zakres kwestii, które mają być przedmiotem sporów zbiorowych jest wyraźnie określony w przepisach) nie mogą przerodzić się w formalny spór zbiorowy. Misje dobrej woli mogą być realizowane przez regionalną radę dialogu społecznego.

Od pierwszego kwartału 2023 r. nie nastąpiły żadne istotne zmiany w przepisach.

Indywidualne mechanizmy rozstrzygania sporów

Istnieją dwa główne sposoby rozstrzygania indywidualnych sporów:

1. sądowo – czyli przed sądami pracy, które rozpoznają sprawy i rozstrzygają spory w sposób autorytatywny

2. na drodze pozasądowej, poprzez:

• Komisja Pojednawcza, na wniosek pracownika, która może dążyć do rozstrzygnięcia sporu w taki sposób przed skierowaniem sprawy do sądu – organ ten powoływany jest przez pracodawcę i zakładową organizację związkową (lub wyłącznie przez pracodawcę w przypadku braku związku zawodowego) i musi rozstrzygnąć spór w terminie 14 dni

• mediacja na wniosek pracownika lub pracodawcy, którzy mogą dążyć do takiego rozwiązania sporu przed skierowaniem sprawy na drogę sądową (mediacja może być podjęta nawet w trakcie trwania sprawy) – mediacja tego rodzaju jest regulowana nie przez prawo pracy, a przez prawo cywilne

Stosowanie mechanizmów rozstrzygania sporów, 2012–2018

Uwaga: Brak jest danych na temat liczby sporów i sporów rozstrzyganych w drodze arbitrażu i misji dobrej woli, ale MRPiPS stwierdza, że pierwsze z nich występują bardzo rzadko i brak jest informacji na temat tych drugich.

Źródło: Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej (2023)