Akcje zbiorowe i spory w Portugalii

W Portugalii strajki są zdecydowanie najpowszechniej stosowaną formą akcji protestacyjnej. Prawo do strajku jest gwarantowane przez konstytucję od 1976 r., która stanowi, że pracownicy sami są odpowiedzialni za określenie zakresu interesów, które mają być bronione za pomocą akcji strajkowej, i że zakres ten nie może być ograniczony przez prawo. Równolegle z ustanowieniem prawa do strajku zakazuje ona stosowania lokautów. Inne formy sporów pracowniczych, takie jak strajki okupacyjne i inne akcje destrukcyjne, były istotne w okresie rewolucyjnym (1974–1975) i po jego zakończeniu, ale już nie występują. Wyjątkiem może być sytuacja, w której pracownicy zamykanej fabryki próbują powstrzymać wycofanie sprzętu i materiałów z zakładu, aby uniknąć ich sprzedaży, zanim firma spłaci swój dług wobec zwolnionych pracowników.

Różne formy akcji protestacyjnych w latach 2010-2019

Uwaga: * Odsetek zakładów sektora prywatnego zgłaszających jakąkolwiek formę akcji protestacyjnej we wskazanym okresie.

Źródło: Badanie europejskich przedsiębiorstw z 2019 r.

Rozwój akcji protestacyjnych w latach 2012–2021

Źródła: GEE/MTSSS (2014a, 2014b), GEP/MTSSS (2015, 2016, 2017, 2018, 2019a, 2021a, 2022a, 2022b).

Mechanizmy rozstrzygania sporów zbiorowych

Kodeks pracy reguluje następujące mechanizmy rozwiązywania sporów zbiorowych.

• Postępowanie pojednawcze i mediacja (art. 523–528 kodeksu pracy): postępowanie pojednawcze można wszcząć na wniosek jednej lub obu stron sporu. Proces ten jest zwykle przeprowadzany w odpowiednim serwisie MTSSS. Strony są zobowiązane do uczestniczenia w posiedzeniach pojednawczych, ale powodzenie procesu zależy wyłącznie od ich woli. Jeżeli postępowanie pojednawcze zakończy się niepowodzeniem, może zostać przekształcone w mediację. Mediacja może zostać wszczęta na wniosek jednej lub obu stron konfliktu. Mediatora wyznacza MTSSS. Przedstawia on kompromis w celu rozwiązania konfliktu. Strony są zobowiązane do uczestniczenia w spotkaniach mediacyjnych, ale powodzenie procesu zależy wyłącznie od ich woli.

• Dobrowolny arbitraż (Kodeks pracy, art. 506–507): Strony uczestniczące w negocjowaniu układu zbiorowego mogą wszcząć proces dobrowolnego arbitrażu w dowolnym momencie trwania konfliktu. Organ arbitrażowy składa się z jednego przedstawiciela z każdej ze stron konfliktu (pracodawców i związków zawodowych) oraz trzeciego członka, który jest wybierany przez dwóch przedstawicieli. Zaangażowane strony są zobowiązane do poinformowania MTSSS o rozpoczęciu i zakończeniu procesu.

• Obowiązkowy arbitraż (Kodeks pracy, art. 508–509): Obowiązkowy arbitraż może mieć miejsce, jeżeli wszystkie poprzednie etapy negocjacji i postępowania pojednawczego w odniesieniu do układu zbiorowego (postępowanie pojednawcze, mediacja i dobrowolny arbitraż) nie powiodły się i jeżeli zaleca to większość partnerów społecznych reprezentowanych w CPCS. W przypadku zagrożeń dla życia, zdrowia lub bezpieczeństwa obywateli MTSSS może jednostronnie wszcząć obowiązkowy arbitraż (po konsultacji z CPCS). W przypadku negocjowania zupełnie nowej umowy, jedna ze stron może wnioskować o obowiązkowy arbitraż, jeśli druga strona doprowadziła do niepowodzenia wszystkie poprzednie kroki negocjacji i postępowania pojednawczego. MTSSS podejmuje decyzję o przeprowadzeniu obowiązkowego postępowania arbitrażowego, biorąc pod uwagę (1) liczbę pracowników dotkniętych konfliktem, (2) znaczenie ochrony socjalnej pracowników objętych konfliktem, (3) społeczne i gospodarcze skutki konfliktu oraz (4) stanowisko zaangażowanych stron w odniesieniu do przedmiotu arbitrażu. Po konsultacjach z zaangażowanymi stronami oraz organem regulacyjnym lub nadzorczym danego sektora, MTSSS jednostronnie podejmuje decyzję dotyczącą arbitrażu.

• Konieczny arbitraż (Kodeks pracy, art. 510–511): Jeżeli układ zbiorowy wygaśnie i nie zostanie zastąpiony innym układem w ciągu 12 miesięcy (obejmującym co najmniej 50% danej siły roboczej), MTSSS może wszcząć proces koniecznego arbitrażu (który jest regulowany przez konkretny dekret z mocą ustawy). Ten rodzaj arbitrażu jest przeznaczony do uruchomienia w trakcie wygaśnięcia układu zbiorowego. W przypadku strajku w sektorze lub instytucji, która świadczy niezbędne usługi na rzecz ludności, dany związek zawodowy jest zobowiązany do przedstawienia w swoim uprzednim zawiadomieniu o strajku złożonym do MTSSS propozycji "minimalnych usług". Jeżeli zaangażowane strony nie dojdą do wspólnego rozwiązania, arbitraż odbywa się w CES (Kodeks pracy, art. 534, 537–538).

Indywidualne mechanizmy rozstrzygania sporów

Kodeks pracy (art. 492 ust. 2 lit. f)) stanowi, że układy zbiorowe muszą regulować konflikty dotyczące umów o pracę, "w szczególności w drodze postępowania pojednawczego, mediacji i arbitrażu". Wydaje się, że najważniejsze układy zbiorowe zmienione od 2009 r. (tekstylia, odzież, obuwie, metal, budownictwo i handel) nie korzystają z tej prawnej możliwości regulowania rozwiązywania indywidualnych konfliktów.

W przypadku zastosowania środków dyscyplinarnych wobec danego pracownika oraz w przypadku zwolnienia z pracy należy poinformować odpowiednią radę zakładową i organizacje związkowe (art. 353, art. 356–357 kodeksu pracy). W przypadku zwolnienia pracownika wynikającego z likwidacji zakładu pracy lub z powodu "nieprzystosowania" pracownika do wymagań jego stanowiska pracy należy poinformować o tym odpowiednie rady zakładowe i organizacje związkowe oraz skonsultować się z nimi (art. 370, 375, 377–378 kodeksu pracy).

Kodeks pracy (art. 387) stanowi, że legalność i dopuszczalność zwolnienia może być osądzona wyłącznie przez sąd powszechny.

Najczęstszymi formami rozwiązywania sporów zbiorowych w Portugalii w odniesieniu do rokowań zbiorowych są postępowanie pojednawcze i mediacja. Arbitraż zdarza się niezwykle rzadko. W rocznym sprawozdaniu na temat rokowań zbiorowych za lata 2015, 2017 i 2019 (CRL/MTSSS, 2016, 2018, 2020) przeanalizowano tendencje zaobserwowane w latach 2005–2018 i stwierdzono, że najpowszechniejszą i najskuteczniejszą formą rozwiązywania sporów jest postępowanie pojednawcze. Mediacja była rzadsza i przynosiła bardziej ograniczone rezultaty. W latach 2005-2018 opublikowano tylko jedną decyzję opartą na dobrowolnym arbitrażu i zakończono trzy procesy arbitrażu obowiązkowego. Przez ostatnie dwa lata nie było nic do dodania. Jeśli chodzi o konieczny arbitraż, w ciągu ostatniej dekady nie zamknięto ani jednej sprawy, choć w 2018 r. złożono jeden wniosek.

Stosowanie mechanizmów rozstrzygania sporów, 2012–2021

Uwaga: * Liczba wniosków składanych w ciągu roku.

Źródło: CRL/MTSSS (2016, 2018, 2021); DGERT/BTE online.