Podmioty i instytucje w Chorwacji

Służba Partnerstwa Społecznego Ministerstwa Pracy, Systemu Emerytalnego, Rodziny i Polityki Społecznej (Ministarstvo rada, mirovinskoga sustava, obitelji i socijalne politike) jest następcą dawnego Rządowego Urzędu ds. Partnerstwa Społecznego (Ured za socijalno partnerstvo u Republici Hrvatskoj), który następnie został włączony do Ministerstwa Pracy, Systemu Emerytalnego, Rodziny i Polityki Społecznej.

Organem odpowiedzialnym za dialog społeczny i warunki pracy jest Ministerstwo Pracy, Systemu Emerytalnego, Rodziny i Polityki Społecznej, natomiast wszystkie organy administracji państwowej są odpowiedzialne za dwustronny dialog społeczny w swoim obszarze działania.

Służba na rzecz Partnerstwa Społecznego wspiera szeroki zakres działań na rzecz rozwoju komunikacji między odpowiedzialnymi instytucjami administracji rządowej i samorządowej, partnerami społecznymi i organizacjami międzynarodowymi, aby pomóc im wspólnie i skutecznie osiągać ich cele w dziedzinie pracy, polityki społecznej i gospodarczej. Partnerstwo społeczne okazało się stabilizatorem stosunków społecznych, modelem konsultacji, kluczową platformą wymiany informacji i opinii oraz ma kluczowe znaczenie dla osiągnięcia szerszego konsensusu społecznego we wszystkich istotnych kwestiach.

Zgodnie z ustawą o inspekcji pracy (Zakon o Inspektoratu rada – OG 19/14), która obowiązywała do 31 marca 2019 rInspektorat radadziałała w ramach Ministerstwa Pracy i Systemu Emerytalnego. Od 1 kwietnia 2019 r. obowiązuje nowa ustawa o inspekcji pracy (OG 115/18 i 117/21). Ministerstwo Pracy, Systemu Emerytalnego, Rodziny i Polityki Społecznej jest odpowiedzialne za opracowywanie i monitorowanie przepisów dotyczących bezpieczeństwa w pracy oraz za proponowanie środków i zachęcanie do działań na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy. Inspekcja Pracy Ministerstwa Pracy, Systemu Emerytalnego, Rodziny i Polityki Społecznej przeprowadza inspekcje i wykonuje inne zadania zawodowe w zakresie pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy, chyba że ustawa szczególna stanowi inaczej, tj. kontroluje wdrażanie ustaw i innych przepisów regulujących stosunki pracy oraz bezpieczeństwo i higienę pracy. Inspekcja Pracy jest uprawniona do wszczynania postępowań administracyjnych, eliminowania stwierdzonych uchybień oraz zakazywania pracodawcom praktyk zagrażających życiu i zdrowiu pracowników.

Ustawa o kryteriach uczestnictwa w organach trójstronnych i reprezentatywności w negocjacjach zbiorowych (Zakon o kriterijima za sudjelovanje u tripartitnim tijelima i reprezentativnosti za kolektivno pregovaranje, OG 82/12 i 88/12) wprowadziła nowe kryteria reprezentatywności organizacji partnerów społecznych do konsultacji trójstronnych. Z myślą o pracownikach przepisy dotyczące reprezentatywności związków zawodowych wprowadziły szczegółowe przepisy określające, które związki zawodowe są uprawnione do zawierania układów zbiorowych. Nowa ustawa o reprezentatywności związków pracodawców i związków zawodowych przyjęta w 2014 r. (OG 93/14) i znowelizowana w 2015 r. (OG 26/15) reguluje kryteria i tryb ustalania reprezentatywności związków pracodawców i związków zawodowych wyższego szczebla do udziału w organach trójstronnych na szczeblu krajowym. Określono w nim również kryteria i procedury dotyczące reprezentatywności związków zawodowych w rokowaniach zbiorowych oraz uprawnienia reprezentatywnych stowarzyszeń/związków zawodowych.

O reprezentacji związków zawodowych

Wolność zrzeszania się i prawo do organizowania się są określone w konstytucji (art. 43 i 60), ustawie o pracy, konwencjach nr 98 i 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) oraz innych traktatach międzynarodowych, których stroną jest Republika Chorwacji. Wszyscy pracownicy, z wyjątkiem czynnego personelu wojskowego, mają prawo do tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich. Zgodnie z art. 165 ustawy o pracy (Dz.U. 93/14, 127/17, 98/19 i 151/22) pracownicy mają prawo, według własnego wyboru, do założenia związku zawodowego i przystąpienia do niego, z zastrzeżeniem tylko tych wymogów, które mogą być określone w statucie lub regulaminie wewnętrznym tego związku zawodowego.

W Chorwacji nie ma baz danych ani wiarygodnych źródeł dotyczących członkostwa w związkach zawodowych. Według Milićevića Pezelja (2013) w 2012 roku w Chorwacji było 320 000 członków związków zawodowych, co odpowiada zrzeszeniu związków zawodowych na poziomie około 17%. Bagić (2014) ocenił siłę roboczą objętą układami zbiorowymi w podziale na sektory, korzystając z wykazu obowiązujących układów zbiorowych zarejestrowanych w Ministerstwie Pracy, Systemu Emerytalnego, Rodziny i Polityki Społecznej (układy zbiorowe wdrożone w dwóch lub więcej powiatach) oraz układów zbiorowych zarejestrowanych w urzędach administracji państwowej w powiatach (układy zbiorowe wdrożone w jednym powiecie). Z badania wynika, że spośród 570 obowiązujących układów zbiorowych większość (około 64 proc.) dotyczyła sektora prywatnego, podczas gdy reszta była związana z krajowymi i lokalnymi władzami i usługami (13 proc.) lub przedsiębiorstwami publicznymi (23 proc.). Wskaźnik pokrycia był wprost proporcjonalny do liczby układów zbiorowych. Największy zasięg negocjacyjny odnotowano w przypadku pracowników administracji i służb publicznych, następnie w przedsiębiorstwach publicznych, natomiast zasięg ten był znacznie niższy w przedsiębiorstwach prywatnych. Około 88% zatrudnionych w organach korzystających z budżetu państwa (zarówno rządowych, jak i samorządowych) ma swoje uprawnienia regulowane układami zbiorowymi. Prawa około trzech czwartych pracowników w przedsiębiorstwach publicznych są regulowane układami zbiorowymi, podczas gdy w przedsiębiorstwach prywatnych jest to zaledwie 35%. Tak więc, według szacunków Bagicia, całkowity zakres układów zbiorowych w Chorwacji w 2013 r. wynosił 52,8%. Wskaźnik ten był o około osiem punktów procentowych niższy niż na początku kryzysu gospodarczego w Chorwacji w 2009 r., kiedy wynosił 61%. Według danych z 2018 r. (SSSH, 2018) zagęszczenie związków zawodowych pod względem aktywnych pracowników wynosiło około 21%, podczas gdy związki zawodowe zrzeszone w reprezentatywnych federacjach związków zawodowych liczyły 263 000 członków. Schirmbeck i Šeperić (2022) oszacowali, że w 2021 r. gęstość związków zawodowych pod względem aktywnych pracowników wynosiła około 20%, podczas gdy Glas radnika (2023) stwierdził, że w Chorwacji istnieje około 580 układów zbiorowych, które obejmują około 670 000 pracowników, czyli około 47% wszystkich zatrudnionych. Z reguły przedsiębiorstwa założone po 1990 r. są znacznie mniej skłonne do uzwiązkowienia (Schirmbeck i Šeperić, 2022).

Członkostwo i liczebność związków zawodowych, 2011–2021

Uwagi: * Odsetek pracowników, którzy są członkami związku zawodowego. ** Niewielkie zmiany w metodologii. *** Tylko członkowie związków zawodowych zrzeszeni w reprezentatywnych federacjach związków zawodowych, z wyłączeniem członków Chorwackiego Stowarzyszenia Związków Zawodowych (Hrvatska udruga radnickih sindikata, HUS). **** Członkostwo pracowników w związkach zawodowych obliczone dla całkowitej liczby członków związków zawodowych (pracowniczych) i skorygowane, w razie potrzeby, dla członków związków zawodowych (pracy) spoza aktywnej, niesamodzielnej i zatrudnionej siły roboczej (tj. pracowników na emeryturze, osób prowadzących działalność na własny rachunek, studentów i osób bezrobotnych). Obejmuje to również członków HUS, który połączył się ze Związkiem Autonomicznych Związków Zawodowych Chorwacji (Savez samostalnih sindikata Hrvatske). n.d., nie dotyczy. Brak danych za 2020 r.

Główne konfederacje i federacje związków zawodowych

Źródła: SSSH (2018, s. 28) oraz Schirmbeck i Šeperić (2022)

Wraz z nową ustawą o reprezentatywności zrzeszeń pracodawców i związków zawodowych wprowadzoną w 2014 r. (Dz. U. 93/14 i 26/15) rząd chciał, aby proces reprezentatywności opierał się na precyzyjnych i obiektywnych kryteriach, aby uniknąć wszelkich możliwości stronniczości lub nadużyć. Jeśli chodzi o tendencje w zakresie członkostwa i reprezentatywności, odsetek pracowników sektora publicznego w stosunku do ogółu członków rośnie (lub jest co najmniej stabilny), podczas gdy członkostwo w związkach zawodowych w sektorze prywatnym stale spada. Ustawa o reprezentatywności związków pracodawców i związków zawodowych stanowi, że reprezentatywna organizacja związkowa wyższego szczebla uczestnicząca w trójstronnych organach na szczeblu krajowym powinna spełniać łącznie następujące warunki. Po pierwsze, musi znajdować się w rejestrze organizacji związkowych wyższego szczebla przez co najmniej sześć miesięcy przed złożeniem wniosku o uznanie statusu przedstawiciela. Po drugie, zrzeszone w niej związki zawodowe muszą reprezentować co najmniej 50 000 pracowników zrzeszonych w związkach zawodowych. Po trzecie, musi zrzeszać co najmniej pięć związków zawodowych i musi być aktywna w różnych obszarach działalności określonych w Krajowej Klasyfikacji Działalności (Nacionalna klasifikacija aktivnosti). Po czwarte, reprezentatywna organizacja związkowa wyższego szczebla lub związki członkowskie muszą mieć biura regionalne w co najmniej czterech okręgach (z 21 okręgów w Chorwacji). Po piąte, musi ona dysponować pomieszczeniami i innymi warunkami materialnymi niezbędnymi do wykonywania swojej działalności oraz zatrudniać co najmniej pięciu pracowników na podstawie umowy o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy, zawartej na czas nieokreślony.

Do 2018 r. zrzeszone były cztery reprezentatywne konfederacje związków zawodowych, zrzeszające 367 000 członków. Wszystkie konfederacje ubiegają się o członków, ponieważ żadna z nich nie specjalizuje się w określonych sektorach gospodarki lub zawodów (Samardžija i in., 2017). Latem 2018 r. Komitet ds. Określenia Reprezentacji (Povjerenstvo za utvrđivanje reprezentativnosti) podjął decyzję w sprawie reprezentatywności wyższego szczebla związków zawodowych (OG 59/18). Zgodnie z tą decyzją reprezentatywnymi związkami zawodowymi są Niezależne Związki Zawodowe Chorwacji (Nezavisni hrvatski sindikati, NHS), Związek Autonomicznych Związków Zawodowych Chorwacji (Savez samostalnih sindikata Hrvatske, SSSH) oraz Stowarzyszenie Chorwackich Związków Zawodowych (Matica hrvatskih sindikata, Matica), natomiast Chorwackie Stowarzyszenie Związków Zawodowych (Hrvatske udruge radničkih sindikata, HUS) utraciło ten status, ponieważ nie spełniało wymogów prawnych. HUS połączył się z SSSH w lutym 2020 r. (SSSH, 2022). 15 lipca 2022 r. Preporod (związek zawodowy pracowników chorwackiego systemu edukacji) został członkiem SSSH. Preporod w 2022 roku ma prawie 10 000 członków z 419 szkół podstawowych i średnich w całej Chorwacji. Ponadto powstały nowe związki zawodowe w dwóch dotychczas zupełnie niezorganizowanych sektorach. Po pierwsze, Związek Zawodowy Pracowników Platform Cyfrowych (Sindikat radnika digitalnih platformi Hrvatske, SRDP) został powołany jako związek zawodowy kierowców Ubera, ale jego celem jest zrzeszanie wszystkich osób pracujących dla platform cyfrowych, bez względu na ich formalny status zatrudnienia. Po drugie, związek zawodowy SKUPA (co oznacza "Razem") koncentruje się na sektorze non-profit, ale w dłuższej perspektywie aspiruje do reprezentowania również różnych nietypowych i prekarnych pracowników.

O reprezentacji pracodawcy

Wolność zrzeszania się i prawo do organizowania się są określone w konstytucji (art. 43 i 60), ustawie o pracy, konwencjach MOP nr 98 i 87 oraz innych traktatach międzynarodowych, których stroną jest Republika Chorwacji. Pracodawcy mają prawo, bez jakiejkolwiek różnicy i według własnego wyboru, do tworzenia stowarzyszeń pracodawców i przystępowania do nich. Pracodawcy mogą swobodnie decydować o swoim członkostwie w związku i o wystąpieniu z takiego stowarzyszenia. Stowarzyszenia mogą tworzyć federacje lub inne formy stowarzyszeń w celu wspólnego realizowania swoich interesów na wyższym szczeblu. Stowarzyszenia wyższego szczebla korzystają ze wszystkich praw i wolności przyznanych stowarzyszeniom. Wszyscy oni mają prawo do swobodnego wstępowania do federacji. Art. 2 ustawy o reprezentatywności zrzeszeń pracodawców i związków zawodowych stanowi, że aby organizacja pracodawców mogła zostać uznana za przedstawiciela do udziału w organach trójstronnych na szczeblu krajowym, musi (1) znajdować się w rejestrze organizacji pracodawców wyższego szczebla od co najmniej sześciu miesięcy, (2) reprezentować co najmniej 3 000 pracodawców lub mieć pracodawców zrzeszonych zatrudniających co najmniej 100 000 pracowników, 3) reprezentują co najmniej pięć organizacji pracodawców działających w różnych obszarach; 4) posiadają biura regionalne w co najmniej czterech powiatach; 5) dysponują lokalami i innymi niezbędnymi materialnymi warunkami pracy; oraz 6) zatrudniają co najmniej pięciu pracowników na podstawie umów o pracę na czas nieokreślony w pełnym wymiarze czasu pracy. Od 1993 r. istnieje tylko jedno stowarzyszenie pracodawców – HUP, które reprezentuje zarówno interesy branżowe, jak i organizacje pracodawców. HUP liczy nieco mniej niż 6 000 członków, którzy zatrudniają około 400 000 pracowników, czyli około 46% zatrudnionych w firmach w Chorwacji. Jego liczba członków i gęstość członkostwa utrzymują się na stałym poziomie w ciągu ostatnich 10 lat. HUP, jako konfederacja pracodawców, zrzesza 30 stowarzyszeń branżowych. Członkostwo nie jest obowiązkowe.

Członkostwo w organizacjach pracodawców i gęstość członkostwa, 2012–2019

Uwaga: * Odsetek pracowników zatrudnionych w przedsiębiorstwie, które jest członkiem jakiejkolwiek organizacji pracodawców uczestniczącej w rokowaniach zbiorowych.

Główne organizacje pracodawców

Zgodnie z decyzją w sprawie reprezentatywności organizacji pracodawców w Chorwacji od lipca 2007 r. tylko HUP spełniał kryteria reprezentatywności, natomiast Konfederacja Chorwackiego Przemysłu i Przedsiębiorców (Konfederacija hrvatske industrije i poduzetnika) nie spełniała tych kryteriów. Ustawa o reprezentatywności z 2014 r. określa w art. 2 wymogi dotyczące reprezentatywności związków pracodawców. W związku z tym HUP jest obecnie jedynym przedstawicielem pracodawców w krajowej Radzie Gospodarczej i Społecznej (Gospodarsko-socijalno vijeće, GSV), najwyższym trójstronnym organie społecznym zajmującym się dialogiem społecznym w Chorwacji. HUP posiada cztery biura regionalne, a 30 stowarzyszeń branżowych HUP działa na rzecz konkretnych interesów gospodarczych różnych sektorów. HUP jest dobrowolnym, niezależnym i legalnym stowarzyszeniem posiadającym uzasadnione prawo do negocjowania w ramach rokowań zbiorowych oraz do podpisywania układów zbiorowych. Członkowie HUP mogą również aktywnie uczestniczyć we wszystkich lokalnych i/lub regionalnych radach społeczno-gospodarczych (EKS) w celu poprawy warunków prowadzenia działalności gospodarczej.

Główne organizacje i konfederacje pracodawców

Źródło: HUP, 2016

Główne organy trójstronne i dwustronne

Chorwacja ustanowiła ramy instytucjonalne na rzecz promowania dialogu społecznego, obejmujące trójstronną GSV i jej organy robocze, które razem pełnią funkcję organu doradczego rządu chorwackiego. GSV rozpoczęła swoją działalność w styczniu 1994 r. i składa się z równej liczby przedstawicieli rządu, konfederacji związków zawodowych i stowarzyszeń pracodawców. Komitety GSV zajmują się kwestiami polityki płacowej, systemu podatkowego, polityki społecznej, zatrudnienia, edukacji oraz ustawodawstwa związanego z kwestiami pracy, zatrudnienia i przemysłu. Trójstronny dialog społeczny, który rozpoczął się na szczeblu krajowym, rozwinął się następnie na szczeblu regionalnym poprzez ustanowienie regionalnych rad społeczno-gospodarczych na szczeblu każdego powiatu. Kryteria uczestnictwa w regionalnym RSG są takie same jak w przypadku GSV.

Proponowane partnerstwo społeczne na szczeblu regionalnym miało na celu zaangażowanie i wspieranie regionalnego otoczenia biznesowego poprzez poprawę komunikacji i współpracy między rządem, administracją regionalną i lokalną, przedsiębiorstwami i pracownikami. Istnieją jednak znaczne różnice w poziomie ich aktywności i skuteczności. Na poziomie przedsiębiorstw, instytucji oraz poszczególnych sektorów i branż dwustronny dialog społeczny rozwijany jest poprzez działalność związków zawodowych i organizacji pracodawców, które zawierają układy zbiorowe i ułatwiają działalność związkową w przedsiębiorstwach, radach zakładowych i radach nadzorczych. Ponadto partnerzy społeczni są reprezentowani w organach roboczych w chorwackim parlamencie, Krajowej Radzie ds. Ochrony w Pracy (Nacionalno vijeće za zaštitu na radu), Krajowej Radzie ds. Konkurencyjności (Nacionalno vijeće za konkurentnost), Krajowym Komitecie ds. Monitorowania Negocjacji z UE (Nacionalni odbor za praćenje pregovora o pristupanju RH Europskoj uniji), radach zarządzających Chorwackiego Instytutu Ubezpieczeń Emerytalnych i Rentowych (Hrvatsko zavod za mirovinsko osiguranje) i innych instytucji publicznych.

GSV był nieaktywny przez długi okres, a mianowicie od 221. posiedzenia w dniu 26 czerwca 2018 r. do 222. posiedzenia w dniu 27 marca 2020 r. Powodem były poważne spory między związkami zawodowymi a rządem dotyczące funkcjonowania GSV, a także inne kwestie związane z jego rolą w reformie emerytalnej, które doprowadziły do rezygnacji związków zawodowych z udziału w GSV. Z zamiarem ożywienia GSV rząd i partnerzy społeczni podpisali w dniu 11 marca 2020 r. porozumienie w sprawie utworzenia GSV. Organ ten stanowi najwyższą (instytucjonalną) formę trójstronnego dialogu społecznego na szczeblu krajowym i daje partnerom społecznym możliwość odgrywania ważnej i aktywnej roli w tworzeniu i wdrażaniu polityk publicznych. Od tego czasu GSV regularnie spotyka się i omawia różne tematy, począwszy od reform systemu szkolnictwa wyższego, a skończywszy na rządowych działaniach mających na celu zmniejszenie cen energii i presji inflacyjnej.

Główne organy trójstronne i dwustronne

Zgodnie z ustawą o pracy związki zawodowe są jedynymi podmiotami uprawnionymi do zawierania układów zbiorowych w imieniu pracowników, podczas gdy po stronie pracodawcy stroną układu zbiorowego może być indywidualny pracodawca lub związek pracodawców. Rady zakładowe mają również prawo do zawierania określonych porozumień z pracodawcą, ale układy te nie mogą regulować kwestii związanych z wynagrodzeniami, czasem pracy lub innymi kwestiami, które zgodnie z ustawą o pracy mogą być regulowane w układzie zbiorowym. W ten sposób, oprócz wolności zrzeszania się i działalności, związki zawodowe mają zapewniony monopol na rokowania zbiorowe. Rady zakładowe w Chorwacji są stosunkowo rzadkie i w większości znajdują się pod silnym wpływem związków zawodowych.

Regulacja, skład i kompetencje organów przedstawicielskich