Διαρθρωτικές αλλαγές στις αγορές εργασίας της ΕΕ: Μια γενιά αλλαγών στην απασχόληση

Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται αντιμέτωπη με σημαντικές κοινωνικές, γεωπολιτικές και οικονομικές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένης της φθίνουσας αύξησης της παραγωγικότητας και των αναδυόμενων ανταγωνιστικών απειλών για σημαντικούς κλάδους. Η πρόσφατη Πυξίδα Ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής υπογραμμίζει ότι η βιομηχανική δομή της Ευρώπης αποτελεί τροχοπέδη για την ανάπτυξη, καθώς κυριαρχείται από παραδοσιακούς τομείς με σχετικά χαμηλά επίπεδα επενδύσεων στην έρευνα και την ανάπτυξη και περιορισμένες προοπτικές ταχείας ανάπτυξης.

Ένα από τα συμπεράσματα αυτής της έκθεσης είναι ότι η ΕΕ απέτυχε να μεταφράσει μια γενιά επαγγελματικής αναβάθμισης σε βελτιωμένες επιδόσεις παραγωγικότητας. Η επικείμενη πρωτοβουλία για την ένωση δεξιοτήτων θα επικεντρωθεί στη μάθηση ενηλίκων και τη διά βίου μάθηση, τη μελλοντική δημιουργία δεξιοτήτων και τη δυνατότητα μεταφοράς δεξιοτήτων σε διασυνοριακό επίπεδο, καθώς και την προσέλκυση και πρόσληψη ειδικευμένων εργαζομένων από το εξωτερικό. Αυτό θα μπορούσε να συμβάλει στην αξιοποίηση της αφθονίας ταλέντων της ΕΕ για την αύξηση της κινητικότητας, την προώθηση της καινοτομίας και την καθοδήγηση της βιώσιμης ανάπτυξης.

• Οι διαρθρωτικές αλλαγές στις αγορές εργασίας των σύγχρονων, προηγμένων οικονομιών εκδηλώθηκαν με παρόμοιους τρόπους, αν και με διαφορετική ένταση, σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ από το 1995 έως το 2024. Και στα 27 κράτη μέλη, το μερίδιο της απασχόλησης στις υπηρεσίες έχει αυξηθεί και το μερίδιο της απασχόλησης στη μεταποίηση, τη γεωργία και τις εξορυκτικές βιομηχανίες έχει μειωθεί.

• Ο κατασκευαστικός τομέας είναι ο μόνος ευρύς τομέας στον οποίο η τάση του μεριδίου απασχόλησης ποικίλλει μεταξύ των κρατών μελών κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Στα περισσότερα κράτη μέλη, το μερίδιό της έχει μειωθεί. Το 2024 υπήρχαν σχεδόν δύο εκατομμύρια λιγότεροι εργαζόμενοι στον κατασκευαστικό τομέα στην ΕΕ από ό,τι πριν από την παγκόσμια οικονομική κρίση (πριν από το 2007).

• Ο ρυθμός διαρθρωτικών αλλαγών στις αγορές εργασίας της ΕΕ – όπως μετράται από τον ρυθμό ανακατανομής των θέσεων εργασίας σε ευρείς τομείς – παρουσιάζει πτωτική τάση μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση. Παρόμοιες τάσεις σε μεγαλύτερα χρονικά πλαίσια έχουν παρατηρηθεί στις αγορές εργασίας των Ηνωμένων Πολιτειών και του Ηνωμένου Βασιλείου.

• Ο ισχυρότερος φορέας αλλαγής στις αγορές εργασίας της ΕΕ ήταν η επαγγελματική αναβάθμιση. Αυτό συνέβη σε όλους τους ευρείς τομείς. Το ποσοστό της επαγγελματικής απασχόλησης διπλασιάστηκε στην ΕΕ την περίοδο 1995-2023, από 11 % σε 22 % στα 12 κράτη μέλη για τα οποία υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία.

• Υπάρχουν πολλοί παράγοντες διαρθρωτικών αλλαγών στις αγορές εργασίας των προηγμένων οικονομιών. Οι τεχνολογικές αλλαγές, ιδίως η μηχανοργάνωση και η ψηφιοποίηση, είναι η πιο συχνά αναφερόμενη κινητήρια δύναμη από την πλευρά της ζήτησης, αλλά οι θεσμοί του εμπορίου και της αγοράς εργασίας και οι παράγοντες από την πλευρά της προσφοράς, συμπεριλαμβανομένης της μετανάστευσης και της αυξημένης συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας, έχουν σημασία. Ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων ποικίλλει μεταξύ των κρατών μελών, οδηγώντας σε ποικίλα πρότυπα μετατόπισης της απασχόλησης σε εθνικό επίπεδο.

• Πάνω από τα δύο τρίτα των καθαρών νέων θέσεων εργασίας στην ΕΕ που δημιουργήθηκαν τις τελευταίες τρεις δεκαετίες έχουν καταληφθεί από γυναίκες, συμβάλλοντας στη μείωση του χάσματος απασχόλησης μεταξύ των φύλων.

• Η αύξηση της απασχόλησης έχει ενισχυθεί στις καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας και έχει αποδυναμωθεί στις χαμηλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Σε συνολικό επίπεδο ΕΕ, οι μετατοπίσεις της απασχόλησης έχουν αλλάξει από ασύμμετρη πόλωση το 1995-2008 σε ολοένα και μεγαλύτερη αναβάθμιση κατά την περίοδο μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση (2011-2024).

• Οι θέσεις εργασίας στο ανώτερο πεμπτημόριο με βάση τις αμοιβές αντιπροσώπευαν το σύνολο της καθαρής αύξησης της απασχόλησης στην ΕΕ κατά την περίοδο 2019-2024.

• Η επαγγελματική αναβάθμιση – συνέπεια των αυξανόμενων επιπέδων εκπαίδευσης και του αυξανόμενου ποσοστού των εργαζομένων που εκπαιδεύονται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση – δεν συνοδεύτηκε από ώθηση στην αύξηση της παραγωγικότητας στην ΕΕ. Η αύξηση της παραγωγικότητας επιβραδύνεται σταθερά από το 1995.

• Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στην αύξηση της παραγωγικότητας εντός της ΕΕ. Σε αντίθεση με τα κράτη μέλη που προσχώρησαν στην ΕΕ πριν από το 2004, στα οποία η αύξηση της παραγωγικότητας έχει σταματήσει τις τελευταίες δεκαετίες, τα κράτη μέλη που προσχώρησαν μετά το 2004 παρατηρούν αύξηση της παραγωγικότητας λόγω της συνεχιζόμενης στροφής προς τους κλάδους των υπηρεσιών, παράλληλα με τη συνεχιζόμενη ισχύ της μεταποίησης. Στα κράτη μέλη μετά το 2004, οι διαρθρωτικές αλλαγές – η μετακίνηση των εργαζομένων μεταξύ των τομέων – συμβάλλουν θετικά στην αύξηση της παραγωγικότητας, υποδηλώνοντας την ανακατανομή του εργατικού δυναμικού σε πιο παραγωγικούς τομείς.

• Οι αυξανόμενες αποκλίσεις στις επιδόσεις παραγωγικότητας μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της ΕΕ οφείλονται κυρίως στην ταχύτερη αύξηση της παραγωγής στους τομείς των ιδιωτικών υπηρεσιών στις πρώτες. Αυτό οφείλεται στις μεγαλύτερες επενδύσεις και στην αποτελεσματικότερη μόχλευση των ΤΠΕ σε τομείς όπως το λιανικό εμπόριο, οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι υπηρεσίες πληροφοριών και επικοινωνιών και οι επαγγελματικές, επιστημονικές και τεχνικές υπηρεσίες στις Ηνωμένες Πολιτείες.

• Η υιοθέτηση νέων τεχνολογιών στον χώρο εργασίας συνέπεσε με την αύξηση των ποσοστών απασχόλησης και την προσθήκη σχεδόν 30 εκατομμυρίων εργαζομένων στον αριθμό των εργαζομένων στην ΕΕ τις τελευταίες τρεις δεκαετίες. Η ΕΕ έχει γίνει (και πάλι) μια αγορά εργασίας με υψηλή συμμετοχή. Η πολιτική θα πρέπει επομένως να επικεντρωθεί λιγότερο στο φάσμα της τεχνολογικής ανεργίας και περισσότερο στην αύξηση της προσφοράς, ιδίως στην υπέρβαση των εμποδίων στη συμμετοχή στην αγορά εργασίας μεταξύ των ομάδων που σήμερα υποεκπροσωπούνται. Η ελκυστικότητα της εργασίας μέσω της βελτίωσης της ποιότητας των θέσεων εργασίας —δημιουργία σταθερών και αξιοπρεπών θέσεων εργασίας— συμβάλλει σε αυτό το αποτέλεσμα.

• Η ΕΕ δεν διαθέτει τομεακή κινητήρια δύναμη για την ανανέωση της παραγωγικότητας. Η μεταποίηση και οι ιδιωτικές υπηρεσίες διαδραμάτισαν αυτόν τον ρόλο μέχρι το 2008, αλλά συνέβαλαν ελάχιστα στην αύξηση της παραγωγής από το 2011. Η τομεακή εστίαση της έκθεσης Draghi και ο προσδιορισμός των ειδικοτήτων με ισχυρό δυναμικό ανάπτυξης στην ΕΕ —για παράδειγμα, οι καθαρές τεχνολογίες, η υπολογιστική υψηλών επιδόσεων και η παραγωγή προηγμένων υλικών— δημιουργούν δυνητικούς μοχλούς.

• Η ΕΕ δεν αποκομίζει τα οφέλη που θα έπρεπε από τη βελτίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου. Το μεγαλύτερο μέρος της καθαρής αύξησης της απασχόλησης στην ΕΕ τις τελευταίες τρεις δεκαετίες αφορούσε καλά αμειβόμενες και ποιοτικές θέσεις εργασίας. Αλλά αυτό δεν οδήγησε σε βελτιωμένη απόδοση παραγωγικότητας.

• Μεγάλο μέρος της μείωσης της αύξησης της παραγωγικότητας της ΕΕ σχετίζεται με τον τρόπο με τον οποίο οι συντελεστές παραγωγής συνδυάζονται για την παραγωγή περισσότερων ή καλύτερης ποιότητας προϊόντων ή υπηρεσιών (συνολική παραγωγικότητα συντελεστών παραγωγής). Αυτό υποδηλώνει ότι οι αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης και διαχείρισης της εργασίας θα μπορούσαν να συμβάλουν στην αξιοποίηση των νέων γενεών εργαζομένων με υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης και κατάρτισης και με πρόσβαση σε ολοένα και πιο εξελιγμένες ψηφιακές τεχνολογίες. Τα κράτη μέλη, σε συνεργασία με τους κοινωνικούς εταίρους, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο αυτό, μέσω μεταρρυθμίσεων στις δημόσιες επενδύσεις και την εκπαίδευση, καθώς και μέσω πολιτικών απασχόλησης που δίνουν προτεραιότητα στη βιώσιμη ανάπτυξη με γνώμονα την καινοτομία.