Actoren en instellingen in Italië

In dit deel worden de overheidsinstanties beschreven die betrokken zijn bij de sociale dialoog, de arbeidsverhoudingen en de regulering van de arbeidsomstandigheden.

De CNEL werd opgericht bij artikel 99 van de Italiaanse grondwet. Zie voor nadere bijzonderheden de rubriek "Tripartiete en bipartiete organen en overleg".

Ook al zijn het ministerie van Arbeid en Sociaal Beleid, het ministerie van Ondernemingen en Made in Italy, het ministerie van Economische Ontwikkeling en de lokale autoriteiten vaak verplicht om de sociale dialoog op bedrijfsniveau te vergemakkelijken in geval van bedrijfscrises (d.w.z. het ondertekenen van collectieve overeenkomsten in geval van collectief ontslag of in verband met inkomensondersteunende maatregelen voor werknemers). In sommige zeldzame gevallen (d.w.z. wanneer toonaangevende bedrijven of gedeeltelijk staatsbedrijven in moeilijkheden verkeren) probeert de overheid zelf de sociale dialoog te bevorderen, te bemiddelen en te ondersteunen.

INPS is een niet-economische overheidsinstantie die bijna het hele Italiaanse socialezekerheidsstelsel beheert en de meeste zelfstandigen en werknemers in de publieke en private sector verzekert. Het instituut is de pijler van het nationale welzijnsstelsel.

INAIL is een niet-economische overheidsinstelling die zich bezighoudt met de verplichte verzekering tegen arbeidsongevallen en beroepsziekten.

Na de inwerkingtreding van wet nr. 149/2015 werd de Nationale Arbeidsinspectie opgericht. De inspectie voert inspecties uit die eerder zijn uitgevoerd door het ministerie van Arbeid en Sociaal Beleid, INPS en INAIL. Het staat onder toezicht van de minister van Arbeid en Sociaal Beleid en wordt gecontroleerd door de Rekenkamer.

In het Italiaanse rechtsstelsel wijst de arbeidsrechter een gespecialiseerde afdeling (arbeidsrechtbanken) aan van elke gewone rechtbank voor eerste aanleg, van elk hof van beroep voor tweede aanleg en van het Hof van Cassatie voor de toetsing van de legitimiteit, die bevoegd is om uitspraak te doen over specifieke kwesties die verband houden met het arbeidsrecht en de sociale zekerheid. Geschillen over individuele arbeidsverhoudingen kunnen, naast rechterlijke uitspraken, ook worden opgelost door middel van buitengerechtelijke bemiddeling in een van de door de wetgever ingestelde "beschermde forums". De procedure bepaalt dat de beslissing kan worden genomen door een bemiddelingscommissie die wordt voorgezeten door de directeur van de territoriaal bevoegde provinciale arbeidsdirectie en is samengesteld uit vertegenwoordigers van werknemers en werkgevers.

Het Nationaal Agentschap voor een actief arbeidsmarktbeleid (ANPAL) bevordert het recht van mensen op werk, opleiding en professionele ontwikkeling; coördineert het nationale netwerk van diensten voor arbeidsvoorziening; en is verantwoordelijk voor het arbeidsmarktinformatiesysteem.

De criteria voor het bepalen van de representativiteit van de sociale partners zijn in de loop der jaren verschillende keren gewijzigd. De eerste en enige bepaling, tot 1970, was die van artikel 39 van de Italiaanse grondwet, dat voorziet in één enkel criterium op basis van het aantal geassocieerde personen. Het op 3 juli 1993 door de sociale partners en de regering ondertekende memorandum van overeenstemming (Protocollo d'Intesa) bracht belangrijke wijzigingen aan in de vertegenwoordiging van werknemers in Italië. Unitaire vakbondsvertegenwoordigers (RSU's) kunnen door werknemers worden benoemd door middel van verkiezingen en in plaats van vakbondsvertegenwoordigers van bedrijven (RSA's).

Op 14 januari 2014 ondertekenden Confindustria, CGIL, CISL en UIL de TU 2014, waarbij nieuwe regels inzake representativiteit werden vastgesteld. In het bijzonder, volgens de TU 2014, moeten vakbonden om deel te nemen aan nationale collectieve onderhandelingen een representativiteitsdrempel van 5% bereiken, gemeten als het gemiddelde van het percentage vakbondsleden en van het percentage stemmen dat door dezelfde vakbonden is behaald bij RSU-verkiezingen. NCBA's zijn bindend als ze zijn ondertekend door vakbonden die een representativiteitsniveau van 50% + 1 hebben bereikt en als ze door de meerderheid van de werknemers via een referendum worden goedgekeurd. Bovendien stelt de TU 2014 dat overeenkomsten op bedrijfsniveau bindend zijn als ze worden ondertekend door de meerderheid van de RSU-leden of door de RSA die de meerderheid van de volmachten van werknemers ontvangt.

Over vakbondsvertegenwoordiging

Werknemers genieten het grondwettelijk verankerde recht om zich te organiseren en lid te worden van vakbonden (artikel 39) en om te staken (artikel 40). Deze rechten bieden de vrijheid om lid te worden van vakbonden en niet deel te nemen aan stakingen.

Het werknemersstatuut (artikel 17) geeft het verbod aan op 'goedkope vakbonden' (sindacati di comodo) of 'gele vakbonden' - dat wil zeggen vakbonden die zijn opgericht en worden gesteund door werkgevers en hun organisaties.

Met betrekking tot categorieën werknemers en sectoren die zijn uitgesloten van het recht om lid te worden van vakbonden, zijn de enige beperkingen die in Italië van kracht zijn, betrekking op leden van het leger en de politiekorpsen. Beide categorieën hebben het recht om zich te verenigen in vakbonden, maar onder een systeem van scheiding – dat wil zeggen in vakbonden die uitsluitend worden gevormd, geleid en vertegenwoordigd door politie-/militaire officieren (zoals bepaald in wet nr. 121/1981 voor politieleden en wet nr. 46/2022 voor militaire leden, naar aanleiding van uitspraak 120/2018 van het Grondwettelijk Hof). Zowel het leger als de politie mogen niet staken.

Wat betreft de vakbondsdichtheid en het lidmaatschap in Italië in 2010-2022, is de trend negatief. Voor 2020-2022 kunnen echter geen precieze cijfers worden gerapporteerd. Italië heeft geen transparant systeem voor het meten van het vakbondslidmaatschap van werknemers, en vakbonden hebben de neiging om geen officiële en precieze gegevens vrij te geven, noch formeel gecertificeerde gegevens (d.w.z. gevalideerd door onafhankelijke autoriteiten).

De negatieve trend in vakbondsvorming wijst op een algemene afkeer onder Italiaanse burgers van samenvoeging en deelname aan intermediaire organen, wat een algemene crisis van vertegenwoordiging belichaamt, zowel op politiek als op vakbondsniveau.

Vakbondslidmaatschap en dichtheid, 2010-2022

Toelichting: * Percentage werknemers dat lid is van een vakbond. ** Vakbondslidmaatschap van werknemers afgeleid voor het totale vakbondslidmaatschap en zo nodig gecorrigeerd voor vakbondsleden buiten de actieve, afhankelijke en werkende beroepsbevolking (d.w.z. gepensioneerden, zelfstandigen, studenten, werklozen). n.v.t., niet beschikbaar.

Bron: OESO en AIAS (2021).

Belangrijkste vakbondsfederaties en -federaties

De grootste vakbondsfederaties in termen van lidmaatschap in Italië zijn CGIL, CISL en UIL. Rekening houdend met het feit dat Italiaanse vakbonden de neiging hebben om geen officiële en nauwkeurige gegevens vrij te geven, noch formeel gecertificeerde en gevalideerde gegevens, kunnen de volgende zelfverklaringen worden gerapporteerd.

• CGIL stelt dat het meer dan 5 miljoen leden heeft.

• CISL stelt dat het meer dan 4 miljoen leden heeft.

• UIL stelt dat het meer dan 2 miljoen leden heeft.

Het is niet mogelijk om de officiële gegevens te rapporteren omdat deze niet beschikbaar zijn. Er wordt gewacht op mededelingen van het ministerie van Arbeid en Sociaal Beleid met betrekking tot zelfverklaarde gegevens.

Belangrijkste vakbondsfederaties en -federaties*

Opmerkingen: * Houd er rekening mee dat gegevens over het lidmaatschap van een vakbond niet officieel of formeel gecertificeerd zijn, aangezien ze niet zijn gevalideerd door onafhankelijke autoriteiten. De gegevens worden rechtstreeks door de vakbonden of door hun onderzoekscentra vrijgegeven. ** Vakbonden van gepensioneerden onderhandelen vaak met gemeenten over het lokale overheidsbeleid. n.v.t., niet beschikbaar.

Over werkgeversvertegenwoordiging

Bij toetreding tot een werkgeversorganisatie ontstaan geen verplichtingen, met uitzondering van de verplichting om de NCBA toe te passen die door de werkgeversorganisatie is onderhandeld en ondertekend. In de afgelopen jaren hebben werkgeversorganisaties hun traditionele rol van belangenbehartiging in hun relatie met vakbonden aangevuld met twee andere functies:

• het verlenen van diensten ter ondersteuning van de bedrijfsactiviteiten en ontwikkeling van hun leden

• in het kader van de politieke economie en het bestuur, de bevordering van vormen van dialoog met politieke instellingen over belastingkwesties, strategische investeringen, Europese hervormingen, enz.

Interorganisatorische innovaties, met name op het gebied van organisaties van kleine en middelgrote ondernemingen (paritaire organen die hun leden voorzien van welzijn en diensten), zijn goed geweest.

Wat betreft de dichtheid en het aantal leden van werkgeversorganisaties in Italië in 2012-2022 kan de trend niet worden vastgesteld vanwege een gebrek aan officiële gegevens.

Lidmaatschap en dichtheid werkgeversorganisatie, 2012–2022 (%)

Toelichting: * Percentage werknemers dat werkzaam is in een vestiging die lid is van een werkgeversorganisatie die betrokken is bij collectieve onderhandelingen. n.v.t., niet beschikbaar.

Belangrijkste werkgeversorganisaties en confederaties

Werkgeversorganisaties die deelnemen aan CNEL

Het is niet mogelijk om de officiële gegevens te rapporteren omdat deze niet beschikbaar zijn. Er wordt gewacht op mededelingen van het ministerie van Arbeid en Sociaal Beleid met betrekking tot zelfverklaarde gegevens.

Belangrijkste werkgeversorganisaties en confederaties*

Opmerking: * Houd er rekening mee dat gegevens over het lidmaatschap van werkgeversorganisaties niet officieel of formeel gecertificeerd zijn, aangezien ze niet zijn gevalideerd door onafhankelijke autoriteiten. Gegevens worden rechtstreeks vrijgegeven door werkgeversorganisaties of door hun onderzoekscentra. n.v.t., niet beschikbaar.

Op institutioneel niveau is de CNEL een adviesorgaan dat is opgericht bij de Italiaanse grondwet (artikel 99) en waarin vertegenwoordigers van de sociale partners en het maatschappelijk middenveld zitting hebben.

CNEL wordt geleid door 64 bestuursleden, die om de vijf jaar worden benoemd. Concreet worden 10 leden rechtstreeks benoemd door de presidenten van de republiek: twee worden voorgesteld door de voorzitter van de Raad van Ministers; de andere worden benoemd door de president van Italië na een raadplegingsprocedure waarbij de sociale partners en niet-gouvernementele organisaties binnen hun quota bestuursleden voordragen.

De CNEL heeft het recht om wetgeving op te stellen en vervult vele belangrijke functies, zoals het opstellen van verslagen, adviezen en enquêtes op verzoek van het parlement, de regering of de regio's over wetsontwerpen of over relevante kwesties in verband met economisch en sociaal beleid. Bovendien beheert, implementeert en actualiseert CNEL de nationale archieven van arbeidsovereenkomsten.

Paritaire instellingen (enti bilaterali) worden gezamenlijk opgericht door werkgevers en vakbonden met als doel hun leden te voorzien van welzijn en diensten. Deze instellingen zijn de afgelopen jaren steeds belangrijker geworden. Er zijn verschillende soorten en deze kunnen door werkgeversorganisaties en vakbonden op sectoroverschrijdend of sectoraal niveau worden vastgesteld. Paritaire instellingen worden gezamenlijk beheerd door de sociale partners en hebben een interne organisatiestructuur die bestaat uit een vergadering, een raad van bestuur, een voorzitter, een uitvoerend directeur en een toezichtcomité. Deze bestuursorganen worden gewoonlijk om de drie of vier jaar door de sociale partners benoemd. Gezamenlijke organen houden zich bezig met verschillende kwesties, zoals lonen, vaardigheden, opleiding, arbeidstijd en werkloosheidsuitkeringen. Ze kunnen worden geclassificeerd als institutionele fondsen of niet-institutionele fondsen.

De organen kunnen als institutionele fondsen worden beschouwd voor zover de wet specifieke doelstellingen vaststelt voor collectieve onderhandelingen die via fondsen moeten worden nagestreefd, of specifieke regelingen die via fondsen moeten worden uitgevoerd; Tot de fondsen behoren pensioenfondsen, particuliere zorgfondsen, werkloosheidsfondsen en beroepsopleidingsfondsen. Niet-institutionele fondsen zijn fondsen die doelen nastreven of regelingen uitvoeren die zelfregulerend zijn door middel van collectieve onderhandelingen.

Belangrijkste tripartiete en bipartiete lichamen

In Italië bestaan twee soorten vertegenwoordiging op werkplekniveau naast elkaar: RSA's en RSU's.

Dienstregelingen worden op ondernemingsniveau opgericht op initiatief van de werknemers binnen de vakbonden die de NCBA ondertekenen die in de betrokken onderneming wordt toegepast, zoals bepaald in het werknemersstatuut (artikel 19). Volgens het arrest 231/2013 van het Grondwettelijk Hof kunnen RSA's ook worden gevormd door vakbonden die de toegepaste collectieve arbeidsovereenkomsten niet hebben ondertekend, maar die actief hebben deelgenomen aan het bijbehorende collectieve onderhandelingsproces.

Aan het begin van de jaren 1990 werden in de meeste productiesectoren de RSA's vervangen door RSU's, die worden gereguleerd door sectoroverschrijdende overeenkomsten en niet door de wet. RSU's worden opgericht door de vakbonden die de TU 2014 hebben ondertekend of formeel hebben erkend. In de openbare dienst worden de RSU's echter gereguleerd door artikel 42 van wet nr. 165 van 30 maart 2001.

Er zijn geen significante verschillen tussen RSA's en RSU's in termen van activiteiten of bevoegdheden. Hun rol is dezelfde: onderhandelen over collectieve arbeidsovereenkomsten op bedrijfsniveau met de werkgever en deelnemen aan informatie- en raadplegingsprocedures. RSU's vervangen RSA's op het niveau van collectieve onderhandelingen en worden gekozen door alle werknemers. RSA's/RSU's kunnen worden opgesteld in productie-eenheden met meer dan 15 werknemers.

Regulering, samenstelling en bevoegdheid van de vertegenwoordigende organen