Αντίκτυπος των εθνικών κατώτατων μισθών στις συλλογικές διαπραγματεύσεις και στους μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων

Υπάρχει συνεχής συζήτηση σχετικά με το κατά πόσον οι εθνικοί κατώτατοι μισθοί και οι συλλογικές μισθολογικές διαπραγματεύσεις ενισχύουν ή αποδυναμώνουν ο ένας τον άλλον. Η παρούσα ερευνητική έκθεση παρέχει εμπειρικά στοιχεία σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι αλλαγές στους εθνικούς κατώτατους μισθούς επηρεάζουν τους συλλογικά συμφωνηθέντες κατώτατους μισθούς και τους πραγματικούς μισθούς, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να επηρεάσουν τις συλλογικές διαπραγματεύσεις σε επιλεγμένους χαμηλόμισθους τομείς. Η έκθεση συνδυάζει ποσοτική ανάλυση (βασισμένη σε διάφορες βάσεις δεδομένων) και ποιοτική ανάλυση (βασισμένη σε 39 ημιδομημένες συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν με εμπειρογνώμονες, υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και κοινωνικούς εταίρους σε έξι χώρες και δύο χαμηλόμισθους τομείς).

Πλαίσιο πολιτικής

Η οδηγία της ΕΕ για τον κατώτατο μισθό, που ψηφίστηκε τον Οκτώβριο του 2022, αποσκοπεί στη διασφάλιση επαρκών νόμιμων κατώτατων μισθών, στην προώθηση των συλλογικών μισθολογικών διαπραγματεύσεων και στην ενίσχυση της αποτελεσματικής πρόσβασης των εργαζομένων σε προστασία με τη μορφή κατώτατου μισθού. Η προθεσμία για τη μεταφορά της οδηγίας στο εθνικό δίκαιο έληξε τον Νοέμβριο του 2024, αλλά επηρεάζει τις εξελίξεις στον καθορισμό των εθνικών νόμιμων κατώτατων μισθών από την έκδοσή της. Οι εθνικοί νόμιμοι κατώτατοι μισθοί έχουν αυξηθεί σημαντικά σε σχέση με τους πραγματικούς μισθούς τα τελευταία χρόνια σε πολλά κράτη μέλη. Επιπλέον, το σημείο αναφοράς για επαρκή διαπραγματευτική κάλυψη (80 %) έχει ήδη διαμορφώσει τις συζητήσεις σχετικά με τη μεταρρύθμιση των συλλογικών διαπραγματεύσεων σε ορισμένες χώρες. Οι εξελίξεις αυτές ενδέχεται να έχουν αντίκτυπο στην αλληλεπίδραση μεταξύ των εθνικών κατώτατων μισθών και των συλλογικών μισθών με διάφορους τρόπους.

Βασικά πορίσματα

Αντίκτυπος των αλλαγών στους εθνικούς κατώτατους μισθούς στους μισθούς που έχουν συμφωνηθεί με συλλογικές συμβάσεις

Οι οικονομετρικές αναλύσεις που εκτιμούν τον αντίκτυπο των αλλαγών στους εθνικούς κατώτατους μισθούς στις συλλογικές συμβάσεις και στους μισθούς που αποτέλεσαν αντικείμενο διαπραγμάτευσης δείχνουν τα ακόλουθα.

• Η σωρευτική διακύμανση των εθνικών κατώτατων μισθών από την τελευταία συλλογική σύμβαση αυξάνει την πιθανότητα υπογραφής νέας σύμβασης, ενώ ο σωρευτικός πληθωρισμός και το ποσοστό ανεργίας δεν επηρεάζουν αυτή την πιθανότητα. Ο χρόνος που μεσολάβησε από την τελευταία συμφωνία είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας. Η συμπερίληψη του δείκτη Kaitz (ο λόγος μεταξύ του κατώτατου μισθού και του μέσου μισθού για κάθε χώρα και έτος) σε αυτόν τον προσδιορισμό υποδηλώνει ότι η υπογραφή νέων συμφωνιών είναι λιγότερο συχνή σε χώρες με υψηλό εθνικό κατώτατο μισθό σε σύγκριση με τον μέσο μισθό, εφόσον όλα τα άλλα είναι ίσα.

• Ο κύριος καθοριστικός παράγοντας του μεγέθους των προσαρμογών του κατώτατου μισθού που αποτέλεσαν αντικείμενο διαπραγμάτευσης είναι το σωρευτικό ποσοστό πληθωρισμού μετά την τελευταία συμφωνία. Εάν ο πληθωρισμός αυξηθεί κατά 1 %, οι κατώτατοι μισθοί που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης αυξάνονται κατά σχεδόν 0,7 % (δηλαδή έχουν ελαστικότητα κοντά στο 0,7). Η σωρευτική διακύμανση των εθνικών κατώτατων μισθών σε πραγματικούς όρους έχει επίσης θετική και σημαντική επίδραση στο μέγεθος των διαπραγματευόμενων προσαρμογών κατώτατου ορίου μισθών, με ελαστικότητα 0,22. Το ποσοστό ανεργίας έχει σημαντική αλλά αρνητική επίδραση στο μέγεθος των μισθολογικών προσαρμογών, παρέχοντας σαφείς ενδείξεις ότι οι αρνητικές κυκλικές συνθήκες περιορίζουν την αύξηση των μισθών που διαπραγματεύονται.

• Υπάρχει σημαντική ανομοιογένεια σε διάφορες διαστάσεις: κατά την εξεταζόμενη περίοδο, με ισχυρότερες επιπτώσεις να παρατηρούνται για την περίοδο 2020-2022· μεταξύ χαμηλόμισθων τομέων · και μεταξύ ομάδων χωρών που διακρίνονται από διαφορετικά μοντέλα αλληλεπίδρασης μεταξύ των εθνικών κατώτατων μισθών και των συλλογικών διαπραγματεύσεων.

Η ποιοτική ανάλυση παρέχει εμπεριστατωμένες πληροφορίες από συνεντεύξεις σχετικά με τον τρόπο αλληλεπίδρασης των εθνικών κατώτατων μισθών με τις συλλογικές συμβάσεις σε έξι χώρες (Γαλλία, Γερμανία, Πορτογαλία, Ρουμανία, Σλοβενία και Ισπανία) και σε δύο χαμηλόμισθους τομείς (στον τομέα της μεταποίησης τροφίμων και ποτών και στον τομέα της οικιακής και κοινωνικής φροντίδας). Η ανάλυση επισημαίνει τα ακόλουθα.

• Οι αντιλήψεις των κοινωνικών εταίρων σχετικά με τον ρόλο του εθνικού κατώτατου μισθού ποικίλλουν μεταξύ χωρών, τομέων και υποτομέων. Ο υψηλός πληθωρισμός και οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού έχουν καταστήσει τους εργοδότες και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις στον τομέα της κατοικίας και της κοινωνικής φροντίδας πιο ευνοϊκούς απέναντί του. Στον τομέα της μεταποίησης τροφίμων και ποτών, ο εθνικός κατώτατος μισθός θεωρείται ως «μικρότερο κακό» που απαιτείται για τη διατήρηση της αγοραστικής δύναμης στο πλαίσιο του πληθωρισμού.

• Ο εθνικός κατώτατος μισθός έχει περιορισμένο αντίκτυπο στις διαδικασίες συλλογικών διαπραγματεύσεων. Υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις μειωμένου περιθωρίου ελιγμών όσον αφορά τη διαπραγμάτευση των αμοιβών και των συνθηκών εργασίας, αλλά δεν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις παραγκωνισμού των συλλογικών διαπραγματεύσεων, παρά τις ανησυχίες που εξέφρασαν οι κοινωνικοί εταίροι σε ορισμένες χώρες. Δεν υπάρχει σημαντικός αντίκτυπος στη διάρκεια ή την ανανέωση των συλλογικών συμβάσεων στις χώρες και τους τομείς που αναλύθηκαν.

• Οι αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών έχουν κάποιο αντίκτυπο στους μισθούς που έχουν συμφωνηθεί συλλογικά και στη δομή τους.

  • Μια κοινή τάση που παρατηρείται στους δύο τομείς και στις περισσότερες από τις χώρες που αναλύθηκαν είναι η αυξανόμενη σημασία των μισθολογικών πριμοδοτήσεων και συμπληρωμάτων που εξετάζονται στις συλλογικές διαπραγματεύσεις, οι οποίες πολύ συχνά αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης σε επίπεδο εταιρείας, λόγω των αυξήσεων των εθνικών κατώτατων μισθών. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι βασικοί μισθοί τείνουν να αυξάνονται με βραδύτερο ρυθμό από τους εθνικούς κατώτατους μισθούς και οι εταιρείες καταφεύγουν σε αυτά τα μπόνους για να εγγυηθούν ότι οι πραγματικοί μισθοί παραμένουν πάνω από τους νόμιμους συντελεστές.

  • Στον τομέα της κατοικίας και της κοινωνικής φροντίδας στη Γερμανία και την Ισπανία, μετά τις αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών, οι εργοδότες δεν είναι πλέον πρόθυμοι να βελτιώσουν άλλες συνθήκες εργασίας, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν για να αντισταθμίσουν τους χαμηλούς μισθούς στο παρελθόν. Παρόμοιο μοτίβο παρατηρήθηκε στη βιομηχανία τροφίμων και ποτών στην Πορτογαλία.

• Φαίνεται να υπάρχει συμπίεση στην κατανομή των μισθών κατόπιν διαπραγματεύσεων λόγω των αυξήσεων των εθνικών κατώτατων μισθών. Η ένταση αυτής της επίδρασης ποικίλλει μεταξύ χωρών και τομέων. Με βάση την ποιοτική ανάλυση των συλλογικών συμβάσεων στους δύο χαμηλόμισθους τομείς που επιλέχθηκαν, η επίδραση αυτή φαίνεται να είναι εντονότερη στην παραγωγή τροφίμων και ποτών. Αυτό το φαινόμενο συμπίεσης μπορεί να ερμηνευθεί ως βραχυπρόθεσμη προσαρμογή των συλλογικών διαπραγματεύσεων στον νέο κατώτατο μισθό, ενώ μεσοπρόθεσμα οι δευτερογενείς επιπτώσεις μπορεί να καταστούν πιο σημαντικές, καθώς οι συλλογικές συμβάσεις μεταφράζουν τις αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών σε ολόκληρη την κατανομή των μισθών. Ωστόσο, ο βαθμός στον οποίο συνεχίζεται η συμπίεση διαμορφώνεται από τα χαρακτηριστικά του τομέα. Επιπλέον, δευτερογενείς επιπτώσεις είναι πιθανότερο να παρατηρηθούν στους τομείς ή τις χώρες που αντιμετωπίζουν εντονότερες ελλείψεις εργατικού δυναμικού, όπως ο τομέας των κατοικιών και της κοινωνικής φροντίδας.

Αντίκτυπος των εθνικών κατώτατων μισθών στους πραγματικούς μισθούς και στην κατανομή των μισθών

Η οικονομετρική ανάλυση του αντικτύπου των εθνικών κατώτατων μισθών στους πραγματικούς μισθούς, με βάση τις στατιστικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης για την περίοδο 2006-2021, διαπίστωσε τα ακόλουθα.

• Οι εξελίξεις στον εθνικό κατώτατο μισθό έχουν σημαντικό αντίκτυπο στους πραγματικούς μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων, ανεξάρτητα από τον τομέα, το επάγγελμα, το φύλο και την ηλικία τους: αύξηση κατά 1 % του εθνικού κατώτατου μισθού είχε ως αποτέλεσμα αύξηση κατά 0,31 % των μισθών των χαμηλόμισθων εργαζομένων κατά την περίοδο 2006-2021.

• Ο αντίκτυπος των αλλαγών στους εθνικούς κατώτατους μισθούς την περίοδο 2015-2021 ήταν κάπως μεγαλύτερος από εκείνον της περιόδου 2006-2014. Στην πραγματικότητα, η επίδραση στους πραγματικούς μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων από το 2015 μπορεί να ήταν πιο έντονη από την επίδραση στους μισθούς που αποτέλεσαν αντικείμενο συλλογικής διαπραγμάτευσης για τους εργαζόμενους σε χαμηλόμισθους τομείς.

• Μόνο οι μεγάλες ονομαστικές αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών παράγουν σημαντικές αυξήσεις στους μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων. Τα ποσοστά αύξησης τουλάχιστον 15 %, σε ονομαστικούς όρους, είναι τα μόνα με μετρήσιμο και στατιστικά σημαντικό αντίκτυπο.

• Οι αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών στα κράτη μέλη που προσχώρησαν στην ΕΕ το 2004 ή αργότερα είχαν μεγαλύτερο αντίκτυπο στις μεταβολές των μισθών των χαμηλόμισθων εργαζομένων από ό,τι οι αυξήσεις στα κράτη μέλη πριν από το 2004 έως το 2015. Ωστόσο, το μέγεθος των επιπτώσεων έχει συγκλίνει μεταξύ των ομάδων τα τελευταία χρόνια.

• Οι αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών κατά την περίοδο μελέτης όχι μόνο μεταφράστηκαν σε μισθολογικές βελτιώσεις για τους χαμηλόμισθους υπαλλήλους, αλλά ωφέλησαν επίσης τους εργαζόμενους με υψηλότερα επίπεδα μισθών.

• Εξετάζοντας την πορεία των μεμονωμένων εργαζομένων, η ανάλυση διαπιστώνει σημαντικές αυξήσεις στους μισθούς για τα χαμηλότερα δεκατημόρια της κατανομής των μισθών, ιδίως όταν οι αυξήσεις του εθνικού κατώτατου μισθού είναι υψηλότερες.

• Πραγματοποιήθηκε αιτιώδης οικονομετρική ανάλυση για τη μέτρηση των μεταβολών στους εθνικούς κατώτατους μισθούς και για την εκτίμηση του τι συνέβη στους μισθούς των εργαζομένων που κέρδιζαν κάτω από το νέο ποσοστό πριν από τις αλλαγές, σε σύγκριση με την επίδραση στους μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων που κέρδιζαν ελαφρώς πάνω από το ποσοστό. Τα αποτελέσματα δείχνουν σημαντική και θετική επίδραση των σημαντικών αυξήσεων του κατώτατου μισθού μεταξύ 10 % και 15 %.

Δείκτες πολιτικής

• Οι αλλαγές στους εθνικούς κατώτατους μισθούς διαδραματίζουν σημαντικότερο ρόλο στην προώθηση της υπογραφής μιας νέας μισθολογικής συμφωνίας από τις αλλαγές σε μακροοικονομικούς παράγοντες, όπως ο πληθωρισμός και η ανεργία. Ωστόσο, το μέγεθος της αύξησης των διαπραγματευόμενων μισθών εξηγείται κυρίως από τον πληθωρισμό, ακολουθούμενο από αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών και, στη συνέχεια, μειώνεται το ποσοστό ανεργίας.

• Η εξέταση των πιθανών επιπτώσεων στους μισθούς που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης κατά τον καθορισμό των εθνικών κατώτατων μισθών μπορεί να παράσχει χρήσιμες πληροφορίες στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής σχετικά με τις δυνητικές (έμμεσες) επιπτώσεις των αυξήσεων των εθνικών κατώτατων μισθών και, ως εκ τούτου, να βελτιώσει ολόκληρη τη διαδικασία καθορισμού των εθνικών κατώτατων μισθών.

• Οι αυξήσεις του εθνικού κατώτατου μισθού δεν φαίνεται να έχουν σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην αυτονομία των κοινωνικών εταίρων να διαπραγματεύονται συλλογικές συμβάσεις, αν και αναφέρεται μειωμένο περιθώριο διαπραγμάτευσης για ορισμένα ζητήματα. Οι επιπτώσεις του παραγκωνισμού δεν φαίνεται να είναι σημαντικές, αλλά, όπως αναμενόταν, είναι εντονότερες σε χώρες με αδύναμους θεσμούς συλλογικών διαπραγματεύσεων και κάλυψη. Οι χώρες αυτές απαιτούν μεγαλύτερες προσπάθειες για τη στήριξη των κοινωνικών εταίρων και των συλλογικών διαπραγματεύσεων, ώστε οι επαρκείς κατώτατοι μισθοί να είναι συμβατοί με την εύρυθμη λειτουργία των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Οι προσπάθειες θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν τη διασφάλιση κατάλληλου νομικού πλαισίου για τις συλλογικές διαπραγματεύσεις και την ενίσχυση των ικανοτήτων των κοινωνικών εταίρων.

• Παρά ορισμένες ενδείξεις συμπίεσης των μισθών στους μισθούς που έχουν συμφωνηθεί συλλογικά, υπάρχει γενική απουσία συμπίεσης των μισθών. Αυτό οφείλεται στις εθνικές αυξήσεις του κατώτατου μισθού που οδηγούν σε αύξηση των μισθών όχι μόνο μεταξύ των χαμηλόμισθων εργαζομένων, αλλά και των υψηλόμισθων. Αυτό μπορεί να περιορίσει την αποτελεσματικότητα των αυξήσεων του κατώτατου μισθού ως μέσου για τη μείωση των μισθολογικών ανισοτήτων με την πάροδο του χρόνου. Ωστόσο, ο αντίκτυπος των κατώτατων μισθών στη συμπίεση των μισθών που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης ποικίλλει μεταξύ των τομέων και επηρεάζεται από άλλες μεταβλητές, όπως οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού και τα επίπεδα κατώτατου μισθού.

• Οι αυξήσεις των εθνικών κατώτατων μισθών οδήγησαν σε παρόμοιες βελτιώσεις στους πραγματικούς μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων, ανεξάρτητα από τα χαρακτηριστικά τους. Ωστόσο, ορισμένες ομάδες, όπως οι εργαζόμενες γυναίκες, εξακολουθούν να επωφελούνται περισσότερο από τέτοιες αυξήσεις, επειδή εκπροσωπούνται σχετικά περισσότερο μεταξύ των εργαζομένων που αμείβονται με τον κατώτατο μισθό.

• Σε χώρες με χαμηλή κάλυψη από συλλογικές διαπραγματεύσεις, ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρεάζει τις μισθολογικές αυξήσεις για τους χαμηλόμισθους εργαζομένους είναι οι εθνικοί κατώτατοι μισθοί. Στις χώρες αυτές, οι μισθοί που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης έχουν θετικό, αν και περιορισμένο (όχι στατιστικά σημαντικό), αντίκτυπο στους μισθούς που κερδίζουν οι χαμηλόμισθοι εργαζόμενοι. Αντίθετα, τόσο οι μισθοί που αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης όσο και οι εθνικοί κατώτατοι μισθοί επηρεάζουν σημαντικά τους μισθούς των χαμηλόμισθων εργαζομένων σε χώρες με υψηλή κάλυψη από συλλογικές διαπραγματεύσεις.