Het meten van de essentiële aspecten van arbeidsverhoudingen en industriële democratie (update 2023)

Dit verslag bouwt voort op eerdere studies van Eurofound, waarin een conceptueel kader voor het in kaart brengen van arbeidsverhoudingen is ontwikkeld en vier essentiële aspecten zijn vastgesteld: industriële democratie, industrieel concurrentievermogen, sociale rechtvaardigheid en kwaliteit van werk en werkgelegenheid. Het verslag is bedoeld om de Eurofound-studie van 2018 te actualiseren, die zich specifiek richtte op industriële democratie. Het heeft drie hoofddoelstellingen: het actualiseren van de indexen van de vier essentiële aspecten voor 2018-2021; het ontwikkelen van een analyse op lange termijn van de index voor industriële democratie van 2008 tot en met 2021, met name met betrekking tot de tendensen in nationale stelsels van arbeidsverhoudingen in termen van convergentie in de EU; en het actualiseren van de typologie van het systeem van arbeidsverhoudingen van de industriële democratie, teneinde bij te dragen tot een grensoverschrijdende analyse van evoluerende trends en veranderingspatronen tussen 2008 en 2021.

Belangrijke aspecten van de methodologische aanpak zijn het gebruik van gegevens van hoge kwaliteit (toepassing van strenge conceptuele en statistische kwaliteitscriteria bij de beoordeling en verfijning van de indicatoren); het volgen van de methodologie voor het opstellen van indexen die is ontwikkeld door het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek van de Europese Commissie en de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling; en het volgen van de methodologie van Eurofound voor het analyseren van convergentietrends in de industriële democratie.

Beleidscontext

De beleidscontext wordt gekenmerkt door de gevolgen van de COVID-19-pandemie en de oorlog in Oekraïne, die een bedreiging vormen voor het huidige economische herstel in Europa. De recente oorlogsuitbraak tussen Israël en Hamas zal de groei waarschijnlijk verder destabiliseren.

De EU-instellingen hebben NextGenerationEU goedgekeurd, een tijdelijk financieel instrument van 806,9 miljard EUR om het herstel te stimuleren door de uitgifte van gemeenschappelijk Europees schuldpapier, waarbij de herstel- en veerkrachtfaciliteit de lidstaten 672,5 miljard EUR voor investeringen en hervormingen verstrekt.

De oorlog in Oekraïne heeft een enorme humanitaire crisis veroorzaakt en geleid tot een scherpe stijging van de prijzen van essentiële goederen, waardoor het risico op armoede in Europa toeneemt en de economische groei wordt afgeremd. In een poging om de gevolgen van de oorlog te verzachten, hebben de EU-instellingen de regels van het stabiliteits- en groeipact opgeschort tot eind 2023. Dit heeft de landen van de eurozone in staat gesteld om discretionaire fiscale maatregelen te ontwikkelen om de stijgende energiekosten te beteugelen, de defensiecapaciteit te vergroten en de vluchtelingencrisis aan te pakken.

De arbeidsverhoudingen in de EU worden ondersteund door de Europese pijler van sociale rechten, die tot doel heeft het recht van werknemers op fatsoenlijke arbeidsomstandigheden en een goede werkomgeving te versterken. De pijler bevestigt de inzet van de EU voor bipartiete sociale dialoog en de onderhandelingen over collectieve overeenkomsten tussen de sociale partners. De voor 2024 geplande top van de sociale partners in Val Duchesse houdt een voortzetting in van de bevordering van de sociale dialoog op EU-niveau.

De rol van collectieve onderhandelingen in het kader van het EU-model van arbeidsverhoudingen is versterkt door de richtlijn betreffende toereikende minimumlonen in de EU. Het hoofddoel is een kader vast te stellen om de toereikendheid van wettelijke minimumlonen te verbeteren en de effectieve toegang van werknemers tot minimumloonbescherming te vergroten. De richtlijn bevordert uitdrukkelijk collectieve onderhandelingen en erkent dat sterke en inclusieve collectieve-onderhandelingsstelsels belangrijk zijn om een toereikende bescherming van het minimumloon te waarborgen. De richtlijn werd gevolgd door een mededeling van de Commissie en een voorstel voor een aanbeveling van de Raad, beide gericht op de bevordering van de sociale dialoog en collectieve onderhandelingen. De richtlijn legt de lat voor collectieve onderhandelingen vrij hoog en stelt voor dat de lidstaten streven naar een dekkingsgraad van collectieve onderhandelingen van ten minste 80 %.

Belangrijkste bevindingen

•    De geactualiseerde indexen van industriële democratie en arbeidsverhoudingen als geheel laten een gepolariseerd beeld zien, waarbij kleine groepen lidstaten zeer goed of zeer slecht presteren. De verschillen tussen de landen zijn minder uitgesproken in de andere essentiële aspecten.

•    De analyse op lange termijn van de index voor industriële democratie tussen 2008 en 2021 laat een zeer gematigde trend van opwaartse divergentie zien, wat betekent dat de gemiddelde score van de EU-27 licht is gestegen en de verschillen tussen landen grotendeels gelijk bleven. Dit is het resultaat van een aanvankelijke neerwaartse divergentie tot 2013-2017 (toen het gemiddelde daalde en de verschillen tussen de lidstaten toenamen), die vervolgens werd omgebogen door een opwaartse convergentie.

•    Twaalf landen vertonen redelijk stabiele trends rond het EU-27-gemiddelde van de index voor industriële democratie van 2008 tot 2021 (België, Cyprus, Duitsland, Frankrijk, Griekenland, Ierland, Italië, Kroatië, Roemenië, Slowakije, Spanje en Tsjechië).

•    Negen landen vertonen convergentie. Van deze landen maken Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Polen en Portugal een inhaalslag (hun scores lagen aanvankelijk lager dan het EU-gemiddelde, maar ze groeien nu sneller en de kloof neemt af). Voor Denemarken, Nederland en Slovenië waren de scores aanvankelijk hoger dan het EU-gemiddelde, maar ze nemen af en bewegen zich zo in de richting van het stijgende EU-gemiddelde.

•    Zes landen vertonen divergentie. Van deze landen hadden Finland, Luxemburg, Oostenrijk en Zweden aanvankelijk hogere scores dan het EU-gemiddelde, en hun gemiddelden groeien sneller dan het EU-gemiddelde. De scores van Hongarije en Malta waren aanvankelijk lager dan het EU-gemiddelde en nemen af.

•    De geactualiseerde typologie van de industriële democratie (2008-2021) toont vier clusters van lidstaten.

•    De op industriële democratie gebaseerde bestuurscluster omvat Denemarken, Duitsland, Finland, Nederland, Oostenrijk en Zweden. Deze lidstaten zijn de best presterende lidstaten op het gebied van industriële democratie en hebben een hoge centralisatie van collectieve onderhandelingen, een hoge mate van coördinatie en routinematige betrokkenheid van de sociale partners bij de beleidsvorming. Deze cluster vertoont een significante afwijking van het EU-27-gemiddelde en volgt een convergerend patroon. De prestaties waren aanvankelijk hoger dan het EU-gemiddelde, maar stegen langzamer.

•    De marktgeoriënteerde bestuurscluster heeft zeer weinig resultaten geboekt op het gebied van industriële democratie en kent ongecoördineerde en gedecentraliseerde systemen voor collectieve onderhandelingen. Deze cluster omvat de liberale landen (Cyprus, Ierland en Malta), de Baltische staten (Estland, Letland en Litouwen), Bulgarije en Polen. Vanaf 2013-2017 maken Griekenland en Roemenië hun intrede in deze groep. Deze cluster vertoont een significante afwijking van het EU-27-gemiddelde en volgt een afwijkend patroon. Haar prestaties waren aanvankelijk lager dan het EU-gemiddelde en zij groeit langzamer, waardoor de kloof in de loop van de tijd groter wordt.

•    De overheidsgerichte bestuurscluster en de bedrijfsgerichte bestuurscluster, die de overige lidstaten omvatten, presteren gemiddeld op het gebied van industriële democratie. Beide clusters vertonen vrij stabiele trends rond het EU-27-gemiddelde.

•    Deze resultaten weerspiegelen een gefragmenteerd of verdeeld model van arbeidsverhoudingen, met winnaars en verliezers. Sommige landen in Zuid- en Oost-Europa herstellen zich echter langzaam van de gevolgen van de economische crisis van 2008-2012.

Beleidsadviezen

•    De analyse benadrukt de beperkingen van de bestaande gegevens over arbeidsverhoudingen en industriële democratie en de indicatoren die worden gebruikt om ze te meten. De beschikbare indicator voor de dekking van collectieve onderhandelingen voldoet niet volledig aan de kwaliteitscriteria vanwege problemen met de vergelijkbaarheid. Andere kwaliteitskwesties spelen bij de indicatoren van de sociale dialoog op macro- en ondernemingsniveau en van overheidsingrijpen in collectieve onderhandelingen.

•    Er moet een gezamenlijke inspanning worden geleverd om vergelijkbare en hoogwaardige gegevens te verzamelen over de dekking van collectieve onderhandelingen (die van toenemend politiek belang is) en over andere gebieden die verband houden met arbeidsverhoudingen en industriële democratie. De indicatoren moeten gebaseerd zijn op heldere, op Europees niveau afgesproken definities, zodat de gegevens tussen landen kunnen worden vergeleken. Er moeten regelmatig gegevens worden verzameld, zodat analyse op lange termijn mogelijk wordt.

•    De gebruikte onderzoeksinstrumenten vormen een aanvulling op de analyse van de dynamiek van en veranderingen in de nationale stelsels van arbeidsverhoudingen. Ze moeten regelmatig worden bijgewerkt om bij te dragen aan meer systematische monitoring en om vergelijkende analyses van evoluerende trends in arbeidsverhoudingen te bevorderen.

•    De Europese Commissie, de sociale partners op EU- en nationaal niveau, de nationale overheden en de EU-agentschappen worden uitgenodigd om te proberen de leemten op te vullen die verband houden met vergelijkbare en hoogwaardige gegevens waarmee de kwaliteit en veranderingspatronen van arbeidsverhoudingen in de EU-27 worden gemeten.

•    De bevindingen leveren concreet materiaal op voor beleidsmakers bij het bevorderen van de versterking van de arbeidsverhoudingen in de lidstaten waar de prestaties op dit vlak slechter zijn. De scores van de zes lidstaten van de op industriële democratie gebaseerde cluster lijken te bewijzen dat het in een systeem van ‘goede’ en volwassen arbeidsverhoudingen mogelijk is om efficiëntie, rechtvaardigheid en inspraak te combineren. Deze landen staan bovenaan in de algemene index voor arbeidsverhoudingen, behoren tot de zeven best presterende landen op de indexen voor industriële democratie en industrieel concurrentievermogen en behoren tot de acht best presterende landen op de index voor sociale rechtvaardigheid.