Pomiar kluczowych wymiarów stosunków pracy i demokracji przemysłowej (aktualizacja z 2023 r.)

Niniejsze sprawozdanie opiera się na wcześniejszych badaniach Eurofound, w ramach których opracowano koncepcyjne ramy mapowania stosunków pracy i określono cztery kluczowe wymiary: demokrację przemysłową, konkurencyjność przemysłową, sprawiedliwość społeczną oraz jakość pracy i zatrudnienia. Sprawozdanie to ma na celu aktualizację w szczególności badania Eurofound z 2018 r., które skupiało się na demokracji przemysłowej. Ma ono trzy główne cele: aktualizację indeksów dotyczących czterech kluczowych wymiarów w latach 2018–2021; opracowanie międzyokresowej analizy indeksu demokracji przemysłowej w latach 2008–2021, zwłaszcza w odniesieniu do tendencji w krajowych systemach stosunków pracy pod względem konwergencji w UE; oraz aktualizację typologii systemu stosunków pracy w ramach demokracji przemysłowej, aby przyczynić się do przekrojowej analizy zmieniających się tendencji i wzorców zmian w latach 2008–2021.

Kluczowe aspekty podejścia metodycznego obejmują: wykorzystanie wysokiej jakości danych (stosowanie ścisłych kryteriów jakości koncepcyjnej i statystycznej podczas przeglądu i dostosowywania wskaźników); przestrzeganie metodyki tworzenia indeksów opracowanej przez Wspólne Centrum Badawcze Komisji Europejskiej oraz Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju; oraz przestrzeganie metodyki Eurofound przy analizie tendencji w zakresie konwergencji w ramach demokracji przemysłowej.

Kontekst polityczny

Kontekst polityczny charakteryzuje się wpływem pandemii COVID-19 i wojny w Ukrainie, które to wydarzenia zagrażają trwającemu ożywieniu gospodarczemu w Europie. Niedawny wybuch wojny między Izraelem a Hamasem prawdopodobnie jeszcze bardziej zdestabilizuje wzrost gospodarczy.

Instytucje UE przyjęły NextGenerationEU, tymczasowy instrument finansowy o wartości 806,9 mld EUR mający na celu pobudzenie ożywienia gospodarczego poprzez emisję wspólnego europejskiego długu, którego centralny element – Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności – zapewnia państwom członkowskim 672,5 mld EUR na inwestycje i reformy.

Wojna w Ukrainie spowodowała ogromny kryzys humanitarny i doprowadziła do wzrostu cen podstawowych towarów, zwiększając ryzyko ubóstwa w Europie i spowalniając wzrost gospodarczy. Aby złagodzić skutki wojny, instytucje UE zawiesiły zasady Paktu Stabilności i Wzrostu do końca 2023 r. Umożliwiło to państwom należącym do strefy euro opracowanie uznaniowych środków fiskalnych w celu ograniczenia rosnących kosztów energii, zwiększenia zdolności obronnych i zażegnania kryzysu uchodźczego.

Stosunki pracy w UE opierają się na Europejskim filarze praw socjalnych, którego celem jest wzmocnienie praw pracowników do godnych warunków pracy i do wysokiej jakości środowiska pracy. Potwierdza on zobowiązanie UE do dwustronnego dialogu społecznego i negocjacji układów zbiorowych między partnerami społecznymi. Szczyt Partnerów Społecznych w Val Duchesse zaplanowany na 2024 r. przyczyni się do dalszego wspierania dialogu społecznego na szczeblu UE.

Rola rokowań zbiorowych w ramach unijnego modelu stosunków pracy została wzmocniona dyrektywą w sprawie adekwatnych wynagrodzeń minimalnych w UE. Jej głównym celem jest ustanowienie ram służących poprawie adekwatności ustawowych wynagrodzeń minimalnych i zwiększenie skutecznego dostępu pracowników do ochrony w postaci minimalnego wynagrodzenia. Wyraźnie propaguje się w niej rokowania zbiorowe i uznaje, że konstruktywne i sprzyjające włączeniu społecznemu systemy rokowań zbiorowych mają istotne znaczenie dla zapewnienia adekwatnej ochrony w postaci minimalnego wynagrodzenia. Po przyjęciu dyrektywy ukazał się komunikat Komisji i wniosek dotyczący zalecenia Rady. Dokumenty te mają na celu wspieranie dialogu społecznego i rokowań zbiorowych. W dyrektywie dość wysoko zawieszono poprzeczkę w odniesieniu do rokowań zbiorowych, proponując, aby państwa członkowskie dążyły do osiągnięcia wskaźnika zasięgu rokowań zbiorowych na poziomie co najmniej 80%.

Kluczowe ustalenia

•    Zaktualizowane indeksy demokracji przemysłowej i stosunków pracy w ujęciu całościowym prezentują spolaryzowany obraz charakteryzujący się występowaniem niewielkich grup państw członkowskich o bardzo wysokich lub bardzo niskich wynikach. Różnice między poszczególnymi państwami są mniej wyraźne w przypadku pozostałych kluczowych wymiarów.

•    Analiza międzyokresowa indeksu demokracji przemysłowej w latach 2008–2021 wskazuje na bardzo umiarkowaną tendencję do rozbieżności wzrostowej, co oznacza, że średni wynik w UE-27 nieco wzrósł, a różnice między państwami utrzymywały się w większości na stałym poziomie. Jest to wynikiem początkowej rozbieżności spadkowej utrzymującej się do okresu 2013–2017 (kiedy to średnia spadła, a różnice między państwami członkowskimi wzrosły), która została następnie odwrócona przez pozytywną konwergencję.

•    Dwanaście państw wykazuje dość stabilne tendencje oscylujące wokół średniej indeksu demokracji przemysłowej dla UE-27 w latach 2008–2021 (Belgia, Chorwacja, Cypr, Czechy, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Rumunia, Słowacja i Włochy).

•    Dziewięć państw wykazuje tendencje do konwergencji. Wśród tych państw Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska i Portugalia nadrabiają zaległości (ich wyniki początkowo były niższe od średniej UE, ale obecnie rosną szybciej, a luki się zmniejszają). W przypadku Danii, Holandii i Słowenii wyniki były początkowo wyższe od średniej UE, ale obecnie spadają, a tym samym zbliżają się do rosnącej średniej UE.

•    Sześć państw wykazuje tendencje do rozbieżności. Spośród nich Austria, Finlandia, Luksemburg i Szwecja początkowo odnotowywały wyniki wyższe niż średnia UE, przy czym ich średnie rosną w szybszym tempie niż średnia UE. Wyniki Węgier i Malty były początkowo niższe od średniej UE i obecnie spadają.

•    Zgodnie ze zaktualizowaną typologią demokracji przemysłowej (lata 2008–2021) istnieją cztery klastry państw członkowskich.

•    Klaster zarządzania oparty na demokracji przemysłowej obejmuje Austrię, Danię, Finlandię, Holandię, Niemcy i Szwecję. Te państwa członkowskie osiągają najlepsze wyniki w dziedzinie demokracji przemysłowej i charakteryzują się wysokim stopniem centralizacji rokowań zbiorowych, wysokim stopniem koordynacji i systematycznym zaangażowaniem partnerów społecznych w kształtowanie polityki. Klaster ten wykazuje znaczne odchylenie od średniej UE-27 i podąża za wzorcem konwergencji. Jego wyniki były początkowo wyższe niż średnia UE, ale obecnie rosną w wolniejszym tempie.

•    Klaster zarządzania zorientowany na rynek ma bardzo słabe wyniki w dziedzinie demokracji przemysłowej i charakteryzuje się nieskoordynowanymi i zdecentralizowanymi systemami rokowań zbiorowych. Obejmuje on państwa liberalne (Cypr, Irlandię i Maltę), państwa bałtyckie (Estonię, Litwę i Łotwę), Bułgarię i Polskę. Od okresu 2013–2017 do tej grupy zaliczają się Grecja i Rumunia. Klaster ten wykazuje znaczne odchylenie od średniej UE-27 i podąża za wzorcem rozbieżności. Jego wyniki były początkowo niższe niż średnia UE i rosną w wolniejszym tempie, co z czasem powoduje pogłębienie luki.

•    Klaster zarządzania skoncentrowanego na państwie oraz klaster zarządzania skoncentrowanego na przedsiębiorstwie, które obejmują pozostałe państwa członkowskie, osiągają średnie wyniki w zakresie demokracji przemysłowej. Oba te klastry wykazują dość stabilne tendencje oscylujące wokół średniej UE-27.

•    Wyniki te odzwierciedlają rozdrobniony lub podzielony model stosunków pracy, w którym są zwycięzcy i przegrani. Niektóre państwa Europy Południowej i Wschodniej powoli odrabiają jednak straty spowodowane kryzysem gospodarczym w latach 2008–2012.

Wskazówki dotyczące polityki

•    Analiza podkreśla ograniczenia istniejących danych dotyczących stosunków pracy i demokracji przemysłowej oraz wskaźników wykorzystywanych do ich pomiaru. Dostępny wskaźnik zasięgu rokowań zbiorowych nie w pełni spełnia kryteria jakości z powodu problemów z porównywalnością. Inne problemy jakościowe występują w przypadku wskaźników dialogu społecznego na poziomie makro i przedsiębiorstwa oraz interwencji państwa w rokowania zbiorowe.

•    Należy podjąć wspólne starania na rzecz gromadzenia porównywalnych i wysokiej jakości danych na temat zasięgu rokowań zbiorowych (co ma coraz większe znaczenie polityczne) oraz innych obszarów związanych ze stosunkami pracy i z demokracją przemysłową. Wskaźniki powinny opierać się na jasnych definicjach uzgodnionych na szczeblu europejskim, co zapewni porównywalność krajów. Dane należy gromadzić regularnie, aby umożliwić analizę międzyokresową.

•    Zastosowane narzędzia badawcze uzupełniają analizę dynamiki i zmian w krajowych systemach stosunków pracy. Powinny one być regularnie aktualizowane, aby przyczynić się do bardziej systematycznego monitorowania i dalszych analiz porównawczych zmieniających się tendencji dotyczących stosunków pracy.

•    Zachęca się Komisję Europejską, partnerów społecznych na szczeblu unijnym i krajowym, rządy krajowe i agencje UE do próby wypełnienia luk związanych z porównywalnymi i wysokiej jakości danymi służącymi do pomiaru jakości i wzorców zmian stosunków pracy w UE-27.

•    Ustalenia te dostarczają konkretnych dowodów dla decydentów w celu wspierania wzmacniania stosunków pracy w państwach członkowskich, które osiągają niewystarczające wyniki w tym zakresie. Wyniki sześciu państw członkowskich należących do klastra opartego na demokracji przemysłowej wydają się dowodzić, że w systemie „dobrych” i dojrzałych stosunków pracy możliwe jest połączenie wydajności, sprawiedliwości i siły głosu. Państwa te plasują się w czołówce, jeśli chodzi o ogólny indeks stosunków pracy, znajdują się wśród siedmiu państw osiągających najlepsze wyniki w zakresie indeksów demokracji przemysłowej i konkurencyjności przemysłowej oraz plasują się w pierwszej ósemce, jeśli chodzi o indeks sprawiedliwości społecznej.